به هر کدام از شهرهای ایران که سفر کنید، قطعاً با گنجینه‌ای بی‌نظیر از صنایع دستی آن شهر آشنا خواهید شد. در این میان برخی از استان‌ها، مانند اصفهان هستند که تنوع دست‌سازها در آن بسیار زیاد بوده و هر گوشه بازار را که بنگرید استادکاری را خواهید دید که مشغول جان بخشیدن به تکه‌های بی‌جان است. هنر میناکاری اصفهان قدمتی دیرینه دارد و با رنگ‌های لاجوردی خود میهمان خانه‌های بسیاری از ایرانیان است. مراحل نقش بستن آن طرح‌های زیبا زمان‌بر، سخت و نیازمند مهارت بالاست. در ادامه به معرفی این صنایع دستی بسیار زیبا و البته ویژه خواهیم پرداخت.
میناکاری چیست؟
میناکاری یا میناسازی هنر شکل گرفتن نقوشی زیبا و اصیل روی سطح فلزاتی چون طلا، مس و نقره است. اگر این سوال برای شما پیش آمده که “میناکاری صنایع دستی کدام شهر است؟” باید بگوییم امروزه این هنر بیشتر به عنوان صنایع دستی اصفهان شناخته می‌شود، اما شهرهای دیگر نیز اقدام به تولید این ظروف زیبا می‌کنند.
مردم شهر اهواز نیز مشغول به تولید این ظروف هستند، با این تفاوت که بیشتر میناکاری در این شهر بر روی طلا اجرا شده و در زبان محلی به آن صبّی می‌گویند، چرا که بیشتر توسط صابئین ساکن شهر اهواز انجام می‌شوند.
هنر میناکاری بیشتر در ایران رواج داشته و نمونه‌های قدیمی کشف شده مربوط به دوران صفویه هستند. البته تعدادی نمونه به‌جا مانده از هنر میناکاری در یافته‌های باستان‌شناسی به قبل از دوره صفوی یعنی قبل از قرن دهم هجری نیز می‌رسد، اما نشانه‌ها حاکی از آن هستند که تاریخچه میناکاری به هزاره دوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد. میناکاری روی فلز در سال 500 پیش از میلاد و بین سده چهارم تا ششم پیش از میلاد نیز مشاهده شده است.
رنگ‌ها در هنر میناکاری
عمده رنگ‌هایی که در هنر میناکاری مورد استفاده قرار می‌گیرند رنگ‌های معدنی، فلزی و گیاهی هستند. رنگ لاجوردی با این هنر عجین شده و به عبارتی بخش جدایی‌ناپذیر از آن است. اما هنرمندان معمولاً از رنگ‌های دیگری نیز برای نقاشی روی ظروف استفاده می‌کنند که در ادامه آن‌ها را معرفی خواهیم کرد.
رنگ لاجوردی یا آبی
برای تهیه رنگ لاجوردی، اکسید کبالت، آرسنات کبالت یا فسفات کبالت را به اکسید کلسیم، کوارتز، آلومین یا اکسید منگنز اضافه می‌کنند. ترکیب هر کدام از مواد دسته اول با یکی از مواد دسته دوم می‌تواند درجه‌بندی روشن تا تیره رنگ آبی را تولید کند.
رنگ سبز
برای تهیه طیف رنگ‌های سبز از تیره تا روشن، از فلوئورید کلسیم، اکسید نیکل، اکسید آهن، اسید بوریک، کرومات باریم و اکسید کروم استفاده می‌شود.
رنگ زرد
در تهیه طیف گسترده‌ای از رنگ زرد برای میناکاری، از آنتیموانات سرب، اکسید بُر، اکسید قلع، اکسید کرمیم و وانادیم اکسید زیرکن استفاده می‌شود.
رنگ قرمز ارغوانی
رنگ ارغوانی از ترکیب رسوب طلا و اکسید قلع بدست می‌آید.
رنگ قهوه‌ای
رنگ قهوه‌ای بیشتر از اکسید منگنز بدست می‌آید اما از ترکیبات دیگری مانند اکسید کرم سبز، اکسید روی و اکسید آهن نیز استفاده می‌شود.
رنگ مشکی
از ترکیب کروم، اکسید آهن و اکسید کبالت، رنگ مشکی بدست خواهد آمد.
رنگ طلا
برای تهیه رنگ طلا مخلوطی از کلرید طلا و روغن آلی گوگرددار استفاده می‌شود.
معرفی انواع میناکاری
هنر میناکاری تنها همان نقاشی روی ظروف نیست که ما در بازار اصفهان دیده‌ایم. این هنر به روش‌های مختلفی انجام می‌شود که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
مینای نقاشی یا نقش‌بندی
در مینای نقاشی، زمینه یا ظرف خام را که می‌تواند از ورقه‌های مس باشد- به صورت دلخواه شکل می‌دهند. چون ممکن است مس بر اثر اعمال فشار و تغییر شکل مانند تاب دادن، دچار شکستگی شود، آن را با حرارت زیاد سرخ کرده و به یکباره در ظرف آب غوطه‌ور می‌کنند تا مقاومتش افزایش پیدا کند.
وقتی ظرف شکل گرفت، با ترکیبی از محلول آب و جوهر گوگرد، چربی، گرد و خاک و دیگر کثیفی‌ها روی سطح ظرف را از بین می‌برند. زمانی‌که آلودگی‌ها از بین رفت، ظرف مسی حداقل 3 بار لعاب‌کاری می‌شود. پس از لعاب‌کاری، روی ظرف میناکاری انجام شده و مجدداً وارد کوره خواهد شد.
در برخی از موارد برای شکل گرفتن مینا روی جسم مسی، آن را 4 الی 5 بار حرارت می‌دهند. لازم به ذکر است، ظروفی که زمینه سفید دارند، 4 بار و ظروفی که زمینه رنگی دارند معمولاً 5 بار داخل کوره قرار می‌گیرند. ظروف زمینه رنگی باید طلاکاری شوند و به همین دلیل نیز بیشتر از ظروف دیگر در کوره می‌روند.
دمای کوره در هر مرحله از پخت لعاب، 700 درجه سانتی‌گراد است و زمانی‌که نقاشی روی ظرف شکل گرفت، در کوره با دمای 500 درجه سانتی‌گراد قرار می‌گیرد تا پخته شده و رنگ‌ها شکل بگیرند. در گذشته از رنگ‌های معدنی و گیاهی برای نقاشی استفاده می‌شد اما اکنون بیشتر هنرمندان از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌کنند. جالب است بدانید که شفافیت ظرف‌های این روش از هنر میناکاری، به دلیل وجود اکسید قلع است.
مینای خانه‌بندی یا حجره‌بندی
مینای خانه‌بندی یکی از روش‌های قدیمی این هنر است که با نام مینای سیمی نیز شناخته می‌شود. این روش بیشتر در گذشته مرسوم بوده و در حال حاضر در کشورهایی چون هند، روسیه و چین بیشتر رواج دارد. این نوع مینا، به دلیل استفاده از مفتول‌های فلزی و هنر میناکاری، در واقع ترکیبی از ملیه‌کاری و مینا است.
در این روش از هنر میناکاری، مفتول‌ها را طبق طرح به اشکال متنوع درآورده و با استفاده از چسب روی سطح کار می‌چسبانند. برای لحیم کاری مفتول‌ها حتماً باید از لحیم نقره استفاده شود چرا که انواع دیگر لحیم ممکن است به مرور زمان جدا شوند. در مرحله بعد کار را با نوعی لعاب شیشه‌ای پوشانده و در کوره قرار می‌دهند، علت اصلی این کار جلوگیری از سیاه شدن مفتول‌ها در اثر اعمال حرارت بالا است. دمای کوره حدود 1000 درجه سانتی‌گراد است و باعث جوش خوردن مفتول‌ها به کار می‌شود.
پس از خارج کردن کار از داخل کوره، سطح آن را با رنگ‌های میناکاری پُر می‌کنند. با یکدست و هموار شدن سطح کار، آن را به مدت 3 دقیقه دیگر در کوره قرار می‌دهند. پس از خارج کردن ظرف از کوره، با اسیدکاری می‌توان رنگ مفتول‌ها را به حالت قبل برگرداند یا آن‌ها را پولیش کاری کرد.
مینای شکری
در گذشته برای تهیه ظروف مینای شکری، بدنه ظرف مسی را با لعاب رنگی می‌پوشاندند، اما امروز بیشتر از لعاب سفید استفاده می‌شود. مینای شکری در دو مرحله کاملاً جداگانه تهیه می‌شود. در مرحله اول ظرف خام را آماده کرده و در مرحله دوم مینای شکری اعمال می‌شود.
روش آماده‌سازی ظرف خام برای مینای شکری مانند روش مینای نقاشی است و همان مراحل انجام می‌شود. پس از آماده شدن ظرف، تمام سطح را با رنگ مورد نظر که می‌تواند رنگ نقاشی یا الوان باشد، رنگ کرده و مجدد داخل کوره قرار می‌دهند.
در این مرحله ظرف رنگی را از کوره خارج کرده و با مداد سفید روی آن طراحی می‌کنند. برای تهیه شکری نیز مقداری از پودر لعاب سفید را داخل یک ظرف مسی بدون لعاب می‌ریزند و به مدت 10 تا 15 ذقیقه در کوره قرار می‌دهند. با قرار گرفتن ظرف مسی داخل کوره، لعاب داخل آن به شکل چینی در آمده و با ضربه زدن به پشت ظرف، خرد شده و از آن جدا می‌شود.
لعاب‌ها را داخل هاون برنجی ریخته و آنقدر می‌کوبند تا کاملاً خرد و زبر شوند. لعاب‌های خرد شده پس از غربال کردن کاملاً الک شده و تنها دانه‌های شکری شکل باقی می‌مانند. در بیشتر موارد، 2 بار غربال انجام می‌شود تا دانه‌ها یکدست باشند. برای تهیه گوی‌های رنگی، ابتدا شیشه‌های خرد شده به رنگ‌های دلخواه را جداگانه روی تخته نسوز ریخته و حدود 7 تا 8 دقیقه داخل کوره قرار می‌دهند. خرده‌های شیشه با حرارت دیدن جمع شده و به شکل گوی درمی‌آیند.
برای تهیه گوی‌های سفید اما از لعاب سفید استفاده می‌شود. به این صورت که مقداری لعاب روی تخته نسوز ریخته و به مدت 7 تا 8 دقیقه داخل کوره قرار می‌دهند. پودر لعاب در اثر حرارت زیاد جمع شده و به شکل گوی سفید درمی‌آید که شباهت زیادی به مروارید نیز دارد.
اندازه گوی‌هایی که آماده می‌شوند به اندازه لعاب خرد شده یا شیشه‌های رنگی خرد شده و نظر استادکار بستگی دارد. برای چسباندن گوی‌ها از مقداری رنگ لعاب و آب استفاده می‌شود. به این ترتیب که این دو ماده آنقدر با هم مخلوط می‌شوند تا قوام و حالتی مشابه عسل داشته باشند. با استفاده از قلم‌مو بخش‌های مورد نظر روی ظرف را آغشته به مخلوط کرده و سپس با استفاده از یک پنس یا انبر کوچک، گوی‌های سفید و رنگی را در جای خود قرار می‌دهند.
زمانی‌که تمام گوی‌ها روی سطح ظرف اعمال شدند، سطح کار را با مخلوطی از روغن برزک و پودر رنگ لعاب می‌پوشانند و سپس لعاب‌های شکری که در مرحله قبل آماده شده بود را روی ظرف می‌پاشند. توجه کنید که مخلوط روغن برزک و پودر رنگ لعاب باید به خوبی با هم مخلوط شده و کاملاً یکدست باشند.
در آخرین مرحله از تهیه ظروف مینای شکری، بین نقش و نگارهای سطح را طلاکاری کرده و در نهایت ظرف را داخل کوره قرار می‌دهند. این مرحله بسیار مهم است و به مهارت بالایی نیاز دارد چرا که اگر ظرف بیش از اندازه حرارت ببیند، حالت شکری روی آن از بین خواهد رفت. همانطور که دیدید این نوع میناکاری بسیار سخت بوده و مهارت زیاد استادکار را می‌طلبد، شاید به همین دلیل است که این روزها کمتر کسی به اجرای این نوع صنایع دستی میناکاری می‌پردازد.
مینای برجسته
برای تهیه مینای برجسته، ابتدا ظرف مورد نظر توسط استاد قلمزنی، آماده شده یا اینکه خطوط و نقش‌ها روی آن طراحی می‌شوند. تفاوت ظرف قلمزنی که به این روش آماده می‌شود با ظروف قلمزنی اصلی در این است که اشکال روی ظرف نباید شیب تند داشته بلکه نسبت به سطح اصلی باید زاویه‌های باز داشته باشند.
به عبارتی دیگر می‌توان گفت که ظروف قلمزنی همواره دارای اشکال گودتر با زاویه‌های تیز هستند اما در ظروفی که برای مینای برجسته آماده می‌شوند، زاویه‌ها باید حالت مایل داشته باشند تا رنگ لعاب به راحتی روی آن بنشیند. روش لعاب دادن در مینای برجسته مانند مینای نقاشی است و باید در 3 مرحله لعاب‌کاری شده و داخل کوره با دمای 700 درجه سانتی‌گراد برود. پس از نقاشی روی ظرف نیز، باید 1 الی 2 بار در کوره با دمای 500 درجه سانتی‌گراد قرار بگیرد تا به اصطلاح رنگ‌ها باز شوند.
در برخی موارد مانند تولید ظروف و کاسه‌های بزرگ، از روش دو پوسته استفاده می‌شود. به این ترتیب که ظرف دارای 2 پوشش است که در آن پوسته داخلی صاف و پوسته بیرونی دارای نقوش برجسته قلمزنی است. برای قرار گرفتن دقیق این دو پوسته روی هم یا به عبارتی تطبیق آن‌ها، استاد مسگر با لحیم نقره آن‌ها را به یکدیگر جوش می‌دهد. یکی از متداول‌ترین اشکال این دسته میناکاری، پلاک‌هایی است که برای اماکن متبرکه ساخته می‌شود.
مینای مرصع
در این روش از هنر میناکاری، از خرد کردن و حرارت دادن شیشه‌های رنگی مختلف، دانه‌های یاقوتی شکل بدست می‌آید. این دانه‌های یاقوتی رنگی با استفاده از کمی لعاب و آب روی ظروف میناکاری می‌چسبند. محل‌هایی از ظرف را که قرار است دانه‌های یاقوتی شکل قرار بگیرند، لعاب نمی‌دهند چرا که در این شرایط دانه‌ها زیباتر و بهتر بر روی ظرف مسی جای خواهند گرفت. مینای مرصع امروزه آنچنان متداول نیست اما در گذشته‌های دور در ساخت غلاف شمشیر و حمایل بکار می‌رفته است.
هنر میناکاری یکی دیگر از قدیمی‌ترین و ظریف‌ترین هنرهای دست ایرانیان است که در حال حاضر بیشتر در بازار اصفهان تولید و در سراسر ایران به فروش می‌رسد و حتی به خارج از کشور صادر می‌شود. بسیاری از توریست‌هایی که به ایران سفر می‌کنند، ظروف میناکاری را به عنوان سوغات به کشور خود می‌برند. شما هم اگر فرصت سفر به اصفهان را ندارید می‌توانید از فروشگاه اینترنتی صنایع دستی اقدام به خرید این هدیه گران‌بها کنید.
ممنون از محتوای ارزشمندتون