از قدیم‌الایام، ایرانیان علاقه بسیاری به پارچههای فاخر و رنگهای اصیل داشتند و این علاقه باعث شد تا هنرهای ظریف طراحی بر روی پارچهها رونق گیرد. یکی از این پارچههای قدیمی و سنتی ایرانی، پارچه قلمکار است که تلفیقی از پارچهبافی و چاپ طرح روی پارچه است و مانند بسیاری از هنرهای سنتی ایرانی از زمان شاهعباس در مهد هنر و فرهنگ ایران یعنی اصفهان شکل گرفت. در این مقاله میخواهیم از دنیای هنر قلمکاری ایرانی صحبت کنیم. با ما همراه باشید.
هنر قلمکاری روی پارچه
برای توضیح هنر قلمکاری روی پارچه، اول باید به این نکته اشاره کنیم که دو نوع پارچه قلمکار وجود دارد، پارچه قلمکاری که هنرمند با استفاده از قلم روی پارچه طرح خود را نقاشی میکند و پارچه قلمکاری که طرح توسط مهرهای چوبی منبتکاری شده روی پارچه چاپ میشود که در این حالت به آن چیتسازی میگویند.
این هنر آمیختهای از قلمکاری و پارچهبافی است. نقوش اسلیمی و ایرانی، طرحهای سنتی و گاهی آیات قرآنی به شکل تذهیب شده روی مهرهای بزرگ چوبی با قلم ترسیم میشوند، سپس در رنگ زده شده و بر روی پارچه چاپ میشوند. این طرحها به طور معمول حالت قرینه دارند و از یک مهر چندین بار روی پارچه در فواصل معین زده میشود. به این کار چیتسازی هم میگویند.
تاریخچه این هنر قدیمی در ایران
در زمان سلطنت شاهعباس، به دلیل علاقه فراوان وی به هنر و صنایع دستی انواع هنرهای سنتی در ایران رونق گرفت. یکی از این هنرها، قلمکاری و تولید پارچه‌هایی با نقوش فاخر بود. این هنر از زمان ایلخانی‌ها و برای رقابت با چینی‌ها در ایران پدید آمد و با توجه ویژهای که شاه عباس به این هنر، داشت احیا شد.
اوج هنر قلمکاری یا چیتسازی، به دوران صفویه برمیگردد که در آن دوران اصفهان به‌عنوان مهمترین مرکز قلمکار‌سازی شناخته شد و تا امروز این عنوان را حفظ کردهاست. قلمکارهای نفیسی که از قرون 11، 12، 13 (ه.ق) به جای مانده، خود نشانگر رونق و رواج این هنر در دوره صفوی و حتی تا قرن‌های پس از آن است.
نقشی که از جان بر پارچه مینشیند
در روش سنتی تولید پارچه قلمکار، هنرمند یا چیتگر، ابتدا قالبهای طرح را آماده میکند. این قالب‌ها عموما از چوب درخت گلابی یا زالزالک تهیه میشوند که علاوه بر مقاومت بالایی که دارند انعطاف‌پذیر نیز هستند و میتوان ریزترین نقوش را روی آنها اجرا کرد. قبل از آنکه مهرهای چوبی رواج پیدا کنند، از مهرهای سنگی برای ایجاد نقوش استفاده میشد. طرحها توسط هنرمندان معرقکار با ظرافت هرچه بیشتر روی چوب تراش داده میشوند و سپس برای جلوگیری از ترک خوردن آن را چرب میکنند. انواع طرح‌هایی که در تهیه قالب استفاده میشود شامل:
- داستان‌های کهن
- تصویر شعر مانند فردوسی، خیام و حافظ
- تصویر حیوانات مانند طاووس، فیل و شتر
- مناظر طبیعی مانند شکارگاه‌های سلاطین
- تصاویر رامشگران و نوازندگان
- طرحهای اسلیمی
- تصاویر مینیاتوری
- تصاویر کتیبه‌ای
- مناظر تاریخی
پس از آماده شده قالب‌ها، آنها را در رنگ میزنند و سپس مانند مهر بر روی پارچه چاپ میکنند. رنگهای تشکیل‌دهنده شامل مشکی، زرد، آبی، قرمز، سبز و گاهی قهوه‌ای است. رنگسازی یکی از حساسترین مراحل ساخت قلمکاری است که طی آن استادکاران بر اساس تجربیاتشان از موادی ساده و ارزان قیمت نظیر پوست انار، روغنکنجد، کتیرا، گلسرخ، شیره‌انگور، زردچوبه، روغن کرچک، زاج سیاه و سفید، رنگ آهن مواد رنگی مورد نظرشان را تأمین میکنند.
یک پارچه نقش‌دار بسته به تراکم و اندازه آن، ممکن است صد و ده‌ها هزار بار، مهر زده شود. به عنوان مثال، یک پارچه شش نفره (2 متر با 1.4 متر) باید در حدود 580 بار در یک کار معمولی مهر و موم شده باشد، در حالی که با همان اندازه در یک کار ظریف تا 4000 بار می‌تواند مهر زده شود.
پارچه قلمکار از چه جنسی است؟
پارچهای که روی آن چاپ قلمکار استفاده میشود از جنس پنبه و ابریشم کتان است. پارچه ویژه قلمکاری باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه به‌مراتب بالاتر از پشم است. پنج نوع پارچه در قلمکاری بکار برده میشود: پارچههای ابریشمی، کرباس، متقال، ململ حاجی علی اکبری، چلوار و کتان بافت خارجی.
قبل از آنکه پارچه را قلم بزنند آن را با پوست انار رنگرزی میکنند تا زمینه پارچه نخودی رنگ شود. بعد از نقش زدن با رنگهای مشکی و قرمز پارچه را 2 الی 3 ساعت در آب روان می‌شویند تا رنگهای اضافی خارج شود و پارچه آماده مرحله تثبیت رنگ شود.
در صورتی که بخواهند از پارچه قلمکاری شده رومیزی قلمکار تولید کنند، آن را ریشه‌تابی میکنند تا چشم‌نواز شود.
هنر قلمکاری یک هنر نفیس
نوع دیگری از قلمکاری وجود دارد که در آن هنرمند با دست بر روی پارچهای از جنس کتان یا نخی، با قلم طرح و نقش میزند. این نوع قلمکاری به دلیل زحمت بسیاری که دارد نفیس شناخته میشود. این نوع پارچه قلمکار بسیار کمیاب است و عموما در آن تقارن و نظم رعایت نمیشود.
از پارچههای قلمکار برای رومیزی، پرده، سوزنی، لباسهای زینتی و.. استفاده میشود.
انواع بی نظیر قلمکاری‌های ایرانی را میتوانید در بازار سنتی اصفهان بیابید و گوش‌های از خانه خود را مزین به این نقشینه‌های سنتی و اصیل ایرانی کنید.
در چند خط بخوانید
به منظور حفظ حداکثری ارزش این هنر بهتر است موارد زیر را پس از خرید درنظر داشته باشید:
- تا حد ممکن شستشو توسط دست صورت گیرد.
- حداکثر در آب 30 درجه سانتیگراد شستشو انجام شود.
- از رنگین شویه‌ها و یا شامپو به منظور شوینده استفاده شود (از سفیدکنندهها و یا شوینده‌های قوی جهت‌آسیب نرسیدن به بافت الیاف طبیعی استفاده نشود).
- هنگام اتوکشی، حرارت متوسط انتخاب شود.
ما در این مقاله به معرفی یکی از هنرهای اصیل و قدیمی ایرانی پرداختیم. آیا تا به امروز رومیزی قلمکاری شده را در خانه خود داشته‌اید؟ اگر جواب شما مثبت است، نظر خود را نسبت به طرح آن با ما در میان بگذارید. البته اگر تا به حال، این هنر زیبا و نفیس را از نزدیک ندیده‌‌اید، به شما پیشنهاد می‌کنیم تا در اسرع وقت، یکی از این پارچهها را تهیه کرده و خانه خود را با یک طرح ایرانی و باستانی، تزئین کنید.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!