کمتر پیش می‌آید که در مساجد یا بناهای تاریخی این سرزمین قدم بزنید و اثری از سنگ فیروزه در آن‌ها نبینید. این سنگ زیبا و حیرت‌انگیز سال‌هاست که از قلب معادن نیشابور سر برآورده و در هنر و معماری ایرانی جا خوش کرده است. از کاشی‌کاری گرفته تا انگشتر و زیورآلات و بعدها هم ظروف مسی. هم‌جواری فیروزه با مس در این ظروف هنری را خلق کرده که امروز آن را به عنوان فیروزه کوبی یا فیروزه کاری روی مس می‌شناسیم. احتمالا این نام پیش از این به گوشتان خورده باشد. اما شاید بپرسید فیروزه کوبی دقیقا چه فرآیندی است؟ خیلی زود پاسخ سوالتان را خواهید گرفت. با ما در ادامه این مقاله همراه باشید.
فیروزه کوبی چیست و چگونه انجام می‌شود؟
گفتیم که فیروزه کوبی از چسباندن سنگ فیروزه بر روی فلز به دست می‌آید. اشیایی را که فیروزه کوبی بر روی آن‌ها انجام می‌شود، اصطلاحا «پایه» می‌نامند. این اشیا می‌توانند جنس‌های مختلفی داشته باشند. برای مثال از پایه‌های معروف در هنر فیروزه کوبی می‌توان به جنس‌های مسی، برنزی، نقره‌ای و برنجی اشاره کرد. متعارف‌ترین کاربرد این هنر بر بدنه ظروفی از جمله: کاسه، تنگ‌های آب و پارچ و لیوان‌های تزئینی، قندان و سایر ظروف پذیرایی است. علاوه بر این فیروزه کوبی را می‌توان روی بدنه مجسمه‌های مسی، نقره‌ای و برنجی هم اجرا کرد. جنس فلز پایه نه تنها در قیمت بلکه در شکل ظاهری فیروزه‌کوبی موثر است.
هنر فیروزه کوبی از کدام شهر آغاز شد؟
بر خلاف بسیاری از هنرهای دستی، فیروزه کوبی از قدمت چندان زیادی برخوردار نیست. نخستین بار در حدود 60 تا 70 سال پیش برخی از هنرمندان خراسانی چسباندن سنگ فیروزه نیشابور را بر روی ظروف آغاز کردند. این فعالیت پس از مدتی به یک هنر پرطرفدار تبدیل شد و به شهر اصفهان راه یافت. ده‌ها سال است که هنرمندان خوش‌ذوق اصفهانی با هنر بی‌بدیل خود، هم‌نشینی‌های حیرت‌آوری از فیروزه و مس را خلق می‌کنند. به همین جهت بخش قابل توجهی از فروش صنایع دستی اصفهان به ظروف و زیورآلات فیروزه کوبی مربوط می‌شود.
فیروزه‌کوبی در آئینه تاریخ
فیروزه از دوران باستان برای ایرانیان ارزشمند و از سنگ‌های محبوب پادشاهان ایرانی بوده‌است. حتی در کتیبه کاخ داریوش سندی وجود دارد که نشان می‌دهد از فیروزه‌ی خوارزم در ساخت کاخ داریوش استفاده شده است. علاوه بر این پادشاهان ایرانی فیروزه را به عنوان هدیه‌ای ارزشمند به پادشاهان سایر ملت‌ها هدیه می‌دادند. اما فیروزه نه تنها در ایران، بلکه در میان سایر مردم جهان هم به عنوان یک سنگ ارزشمند شناخته می‌شده، به طوری که ایتالیایی‌ها به آن «گوهر آبی» می‌گفتند.
اما قدمت فیروزه کوبی به معنای امروزی آن به حدود هفتاد سال قبل می‌رسد. این هنر در مشهد و به دست هنرمندی به‌نام «نعمت‌الله لایق» به وجود آمد. این هنر به سرعت محبوب شد و هنرمندان اصفهانی شروع به ساخت آثار فیروزه‌کوبی کردند، که امروزه جزو صنایع دستی اصفهان حساب می‌شوند. بعدها هنرمندان اصفهانی بیش از صنعتگران مشهد به انجام این هنر علاقه نشان دادند و همین امر باعث شد تا به تدریج پایتخت فیروزه کوبی از مشهد به اصفهان منتقل شود. یادتان باشد اگر به دنبال خرید فیروزه کوبی بی نظیر و خاص هستید می‌توانید به اصفهان سفر کنید و یا براحتی به یکی از فروشگاه‌های اینترنتی فروش صنایع دستی فیروزه کوبی مراجعه کنید.
فیروزه کوبی چگونه انجام می‌شود؟
فیروزه کوبی روی مس رایج‌ترین نوع فیروزه کوبی است که توسط عمده هنرمندان این حوزه انجام می‌گیرد. برای نصب سنگ فیروزه بر روی ظروف مسی، ابتدا ظرف مورد نظر توسط مسگر ساخته و پرداخته می‌شود. به این صورت که با استفاده از دستگاه‌های خم‌کاری، برآمدگی‌ها یا فرورفتگی‌هایی موسوم به «خم» بر روی ظرف ایجاد می‌شود تا زمینه مناسبی جهت نصب فیروزه فراهم گردد.
با آماده شدن ظرف مذکور، هنرمند فیروزه کوب ابتدا سنگ‌های فیروزه را به دقت شستشو داده و آن‌ها را به وسیله غربال از یکدیگر جدا می‌کند. سپس این سنگ‌ها را با ظرافت هر چه تمام‌تر، به کمک چسب مخصوص و با حرارت و فشار بالا بر روی ظرف می‌چسباند.
با اتمام این مرحله نوبت به پرداخت نهایی می‌رسد تا قسمت‌های اضافی سنگ از روی ظرف پاک شوند. برای این کار سطح ظرف را به خوبی توسط تیغ الماسه صیقل داده و سپس برای یک‌دست شدن، بر روی آن سمباده می‌کشد. در نهایت جهت مقاوم ساختن ظرف در مقابل رطوبت، لایه‌ای از پلی‌استر بر روی آن پاشیده می‌شود.
فیروزه کوبی ، از فلز تا پلی‌استر
مراحل ساخت فیروزه کوبی شامل موارد زیر است:
• زرگری
هدف اصلی در مرحله اول که زرگری نام دارد، ساخت پایه مورد نظر برای انجام فیروزه کوبی است. معمولا این مرحله به صورت دستی یا استفاده از دستگاه پرس انجام می‌گیرد. زرگری با استفاده از فلزاتی مانند مس، نقره، برنج و برنز انجام‌پذیر است و شی مورد نظر جهت فیروزه‌کوبی توسط یکی از فلزهای ذکر شده ساخته می‌شود.
پس از آنکه پایه ساخته شد، قسمت‌هایی که قرار است روی آن‌ها فیروزه کوبی انجام شود، مشخص می‌گردد و با استفاده از یک رشته باریک روی پایه لحیم می‌شود. این موضوع که چقدر از سطح پایه نیاز به فیروزه‌کوبی دارد، توسط زرگر مشخص خواهد شد.
• فیروزه کوبی
دانه بندی
در این مرحله، فیروزه‌کوب سنگ‌های فیروزه‌ای را که از قبل تهیه کرده، دانه بندی می‌کند. سنگ‌هایی که از کارگاه‌های فیروزه‌تراشی جمع‌آوری و از خرده‌سنگ‌های دیگر جدا شده‌اند، در کارگاه فیروزه‌کوبی بر مبنای اندازه طبقه‌بندی یا همان دانه‌بندی می‌شوند. این مرحله کار فیروزه‌کوب را برای انتخاب اندازه مناسب سنگ با توجه به کاربرد مورد نظر آسان می‌کند.
علاوه بر دسته‌بندی فیروزه بر مبنای ریزی و درشتی تکه‌های سنگ، فیروزه‌ها را می‌توان بر اساس رنگ نیز دسته‌بندی کرد. این موضوع به یک‌دست شدن بافت نهایی فیروزه‌کوبی کمک کرده و به زیبایی آن اضافه می‌کند.
نکته دیگر در مورد فیروزه رگه‌های سنگ‌های دیگر در فیروزه است که بر ارزش آن در دانه‌های درشت‌تر تأثیر دارد. بنابراین هرچه بافت فیروزه یکدست‌تر باشد، ارزشمندتر خواهد بود.
جایگذاری فیروزه
حالا سطح فلزی که قرار است با خرده فیروزه تزئین شود، تا 30 درجه سانتی‌گراد داغ شده و آماده پذیرفتن «لاک گردوئی» است. این ماده چسبنده را بر روی فلز مالش می دهند تا آماده اضافه‌کردن فیروزه‌ها باشد.
حالا نوبت به انتخاب و جایگذاری فیروزه‌ها است. دقت در انتخاب فیروزه با اندازه مناسب و چیدن آن‌ها به طوری که تا حد امکان فاصله‌ای میانشان نباشد، در شکل نهایی و ظرافت کار تأثیر آشکاری دارد.
پس از اتمام مرحله چینش فیروزه‌ها، فیروزه‌کوب سطح را به دقت چک می‌کند تا اگر فاصله‌ای میان فیروزه‌ها است، دوباره حرارت دیده و با استفاده از لاک و فیروزه، اصلاح شود. این بار سطوح را تا 40 درجه حرارت می‌دهند، دوباره مقداری لاک اضافه کرده و فواصل سنگ‌ها را با سنگ‌ریزه‌های فیروزه می‌پوشانند.
سمباده کشی
پس از این مرحله نوبت به سمباده‌کشی است. قسمت‌هایی که از سنگ فیروزه و لاک گردوئی پوشیده شده، توسطه سمباده‌ای که به اصطلاح «آب ساب» نامیده می‌شود، سائیده شده تا سطوح سنگ و لاک صیغل خورده و کاملاً صاف شوند.
بعد از صیغل خوردن سطح فیروزه‌کوبی شده، رنگ شفاف فیروزه‌ها و فاصله تیره‌ی میان آن‌ها که همان لاک گردوئی است به خوبی دیده می‌شود. پس از این مرحله فیروزه‌کوبی را دوباره چک و ریختگی‌های احتمالی را اصلاح می‌کنند. گاهی هم مرمت را به کمک نوعی بتونه فیروزه‌ای رنگ که از ترکیب گل «مل»، روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام می‌دهند.
نکته‌ای که در فیروزه‌کوبی بسیار مهم است، دقت در چسباندن قطعه‌های سنگ و چیدن آن‌هاست. موضوعی که در استحکام فیروزه‌کوبی در مرحله پرداخت و نیز در دوام آن در زمان استفاده اثرگذار است. نکته دیگر اهمیت چیدن درست سنگ‌ها است.
• پرداخت کاری
پرداخت کاری آخرین مرحله‌ی کار فیروزه‌کوبی است که در دو مرحله انجام می‌شود. مرحله اول پرداخت سطح فلزی است که در جریان فیروزه کوبی کدر و یا به لاک آغشته شده است. این مرحله را به کمک ابزارهای دستی یا تیغه چرخ‌کاری انجام می‌دهند و طی آن لکه‌های ایجاد شده را پاک می‌کنند. سپس فلز را سمباده می‌زنند و به اصطلاح پولیش‌کاری می‌کنند تا سطح فلزی حالت صیغلی و شفاف پیدا کند.
مرحله دوم، مربوط به بخش‌های فیروزه کوبی شده است. بعد از صیغل دادن و لکه‌زدایی قسمت‌های فلزی، نوبت سطح فیروزه‌ای است که با استفاده از روغن زیتون پولیش‌کاری می‌شود تا براق و درخشان جلوه کند. می‌توان برای جلا دادن و پرداخت بخش‌های فیروزه‌کوبی شده از روغن کنجد هم استفاده کرد. این بخش از فرایند فیروزه‌کوبی پرداخت نام دارد.
مرحله آخر ساخت یک اثر فیروزه‌کوب پوشاندن سطح آن با پلی‌استر است که یک لایه‌ی شفاف و درخشان به سطح فیروزه کوبی شده اضافه می‌کند. بعضی از سفارش‌دهندگان ترجیح می‌دهند سطح فیروزه‌کوبی شده رنگ واقعی داشته باشد، به همین دلیل لایه پلی‌استر را به این دسته از کارها اضافه نمی‌کنند.
مخاطبان فیروزه‌کاری
فیروزه‌ای، رنگ مورد علاقه ایرانی‌ها است. توجه آن‌ها به فیروزه در کاخ‌های ساسانی، مسجدهای اسلامی و کتاب‌های خطی به خوبی دیده می‌شود.
علاوه بر این در جواهرات سلطنتی نیز از این سنگ استفاده شده است. زیبایی فیروزه و درخشش فلز در کنار هم توجه طیف وسیعی از هنر دوستان ایرانی و گردشگران خارجی را به خود جلب می‌کند.
به همین سبب، تولیدکنندگان آن را در اندازه‌ها و در قالب کاربردهای متنوع تزئینی و کاربردی تولید و عرضه می‌کنند.
انواع ظروف فیروزه کوبی
در گذشته فیروزه کوبی تنها بر روی زیورآلاتی همچون گوشواره، دستبند، گردنبند و… انجام می‌گرفت. اما امروزه ظروف کاربردی و تزئینی فراوانی به این هنر مزین شده‌اند و ظروف فیروزه کوبی در منزل اکثر ایرانیان دیده می‌شوند. یک شمعدان فیروزه کوبی می‌تواند جلوه‌ای خاص و زیبا به منزل شما ببخشد؛ آینه فیروزه کوب روح هنر ایرانی را برایتان به نمایش می‌گذارد و بشقاب فیروزه کوبی می‌تواند انتخاب ایده‌آلی برای قرار گرفتن بر روی دیوار منزلتان باشد.
از دیگر ظروف فیروزه کوبی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شکلات خوری فیروزه کوبی
- آجیل‌خوری فیروزه کوبی
- کشکول فیروزه کوبی
- قندان فیروزه کوبی
- گلدان فیروزه کوبی
- کاسه فیروزه کوبی
- صراحی فیروزه کوبی
- صنبل‌دان فیروزه کوبی
- سنگاب فیروزه کوبی
فیروزه کوبی در منزل
اگر ظرافت و دقت بالایی در انجام کارهای خود دارید و به مس فیروزه کوب و ظروف آن علاقه‌مند هستید، ممکن است بخواهید فیروزه کوبی در منزل را امتحان کنید. تنها کافی است آموزش‌های این هنر را فرابگیرید. پس از آن با تهیه سنگ فیروزه مرغوب و چسب مخصوص فیروزه، می‌توانید به کمک فیروزه، به ظروف مورد علاقه خود جلوه‌ای خاص ببخشید.
حرف آخر
همان‌طور که می‌دانید، فیروزه رنگی درخشان و قدرتمند است. توصیه می‌کنیم، این رنگ درخشان را در تزئینات ظریف و در سطح‌های کوچک استفاده کنید تا در کنار رنگ‌های خاموش و ملایم بدرخشد. این رنگ در کنار طیف‌های رنگ قهوه‌ای، تزئینات نقره‌ای، طلایی و برنزی جلوه بسیار زیبا و جذابی دارد. استفاده محدود از رنگ فیروزه‌ای در وسعت کم با طیف رنگ‌های خاکی، آجری و قهوه‌ای در ساختمان‌های آجری با تزئینات کاشی‌کاری نیز استفاده شده‌است.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!