سفالگری یکی از انواع هنرهای تجسمی است که در آن با شکل دادن سفال (گِل رس)، خشک کردن، پختن و درنهایت لعاب دادن و تزئین آن، اجسام سفالی ساخته می‌شوند. سفالگری یکی از قدیمیترین ابداعات بشر است که قدمت آن به پیش از دوره نوسنگی می‌رسد. درواقع، قبل از رواج یافتن شیشه، ظروف سفالی رایج‌ترین مظروفات بشر بوده‌اند. بعد از کشف آتش، انسان‌های باستان توانستند با پختن گِل رس، دوام سفالینه‌های خود را افزایش دهند و با گذشت زمان، یاد گرفتند که چگونه ظروف سفالی خود را لعاب دهند و تزئین کنند.
گرچه در گذشته صنعت سفالگری مختص افراد حاشیه‌نشین و روستایی بود، اما امروزه به دلیل رشد روزافزون تقاضای مصرف‌کنندگان به تولید محصولات دست‌ساز منحصربه‌فرد، صنعت سفالگری رونق بیشتری یافته است. دوست دارید درباره سفالگری بیشتر بدانید؟ پیشنهاد می‌کنیم ادامه مقاله را حتما بخوانید تا هرآنچه درباره سفال و سفالگری لازم است را بیاموزید.
سفال چیست؟
سفال محصولی است که گِل آن، از خاک رس و آب تشکیل می‌شود. سفال صرفا حاصل ترکیب آب و خاک رس نیست، بلکه لازم است که در کوره پخته شود تا از دوام کافی برخوردار گردد و لعاب‌بندی شود تا سفال به ظروف قابل استفاده تبدیل شود.
گِل رس از دو ویژگی عمده برخوردار است:
- خمیری و شکل‌پذیر است؛ از گِل رس می‌توان اشکال دلخواهی ساخت که این اجسام شکلی را که به خود گرفته‌اند، حفظ خواهند کرد.
- پختن گل رس نه تنها باعث سخت شدن آن می‌شود، بلکه آن را به جسمی مقاوم تبدیل می‌سازد. علاوه بر این، پختن گل رس موجب می‌شود که آب به اجسام سفالی نفوذ نکند.
اگر در اجسام سفالی که به واسطه نور آفتاب خشک شده‌اند، آب ریخته شود، ظرف مورد نظر استحکام خود را از دست خواهد داد.
مراحل سفالگری
ساخت سفال، در چهار مرحله زیر انجام می‌شود:
1) درست کردن گل رس
ابتدا خاک رس را می‌کوبند تا نرم شود. پس از آن، خاک رس نرم‌شده را الک کرده، در حوضچه می‌خیسانند تا به‌صورت دوغاب درآمده بعد از مدتی شن و ماسه آن ته‌نشین می‌گردد. سپس، دوغاب به حوضچه دیگری منتقل می‌شود و بعد از گذشت تقریبا ده ساعت، گل ته‌نشین می‌شود و آب آن از طریق سوراخ حوضچه خارج می‌گردد. آب اضافی باقی‌مانده در گل، با گرمای خورشید تبخیر می‌شود.
سپس گل را به کارگاه منتقل کرده و با پا آن را لگد می‌کنند تا هوای اضافی از میان آن خارج شده و چسبندگی لازم را بدست آورد. در نهایت گلوله‌هایی به‌اندازه دلخواه (بسته به ظروفی که ساخته خواهند شد) توسط سفالگران برداشته می‌شود که اصطلاحا به آن چانه کردن می‌گویند.
2) شکل دادن
به چهار طریق می‌توان گل رس را شکل داد:
• چرخ‌کاری
چرخ سفالگری، یکی از مهمترین ابزار و لوازم سفالگری است. بهترین روش برای درست کردن کاسه، بشقاب یا هرچیزی که باید شکلی قرینه و گرد داشته باشد، چرخ‌کاری است. برای اینکه واقعا در این کار ماهر باشید، به تمرین زیاد نیاز دارید. علاوه‌بر این، لازم است که از فرایند پخت و لعاب‌بندی سفال هم آگاه باشید.
• پینج (انگشتی)
بهترین روش برای درست کردن اشیای کوچک و ساده روش پینج است. روش کار این مدل کاملا ساده است؛ کافی است مقداری گل رس بردارید (به اندازه یک کف دست) و آن را با فشار انگشت اشاره و شست‌تان شکل دهید. اگر می‌خواهید حالت گردی به آن بدهید و دیواره‌ها را یکنواخت نگه دارید، می‌توانید از کف دست دیگرتان استفاده کنید. توجه کنید که در این حالت گل باید همیشه مرطوب باشد تا ترک برندارد. شاید بتوان این روش را به نوعی سفالگری با دست نیز دانست. این روش برای کسانی که چرخ سفالگری ندارند و مایلند سفالگری در خانه را تجریه کنند، بهترین شیوه خواهد بود.
• کویل (فیتیله‌ای)
بهترین روش برای درست کردن اشیای توخالی و غیرمتقارن است. با استفاده از این روش می‌توانید با پیچاندن لایه‌ها به یکدیگر، بافت یا الگوی جالبی ایجاد کنید.
• اسلب (ورقه‌ای)
بهترین روش برای ساختن اشیایی است که یک طرف آنها تخت است. در این روش، مقداری گل را با استفاده از دست یا وردنه روی سطح میز یا پلاستیک پهن کرده و آن را به شکلی صاف و تخت درمی‌آورند. سپس آن را به ابعاد دلخواه برش داده و به یکدیگر وصل می‌کنند. پس از اجرای طرح، باید آن را خشک کنید، اما توجه داشته باشید که یکی از اصلی‌ترین علت ترک خوردن گل سفال، استفاده از دستگاه‌های گرمکن یا دمنده‌های هوای گرم برای خشک کردن ظروف و دست‌سازهای سفالی است. بنابراین پیشنهاد می‌کنیم اجازه دهید ظروف سفالی در اثر جریان هوای آزاد خشک شوند.
3) لعاب دادن
قطعات پس از خشک شدن، آماده لعاب دادن هستند. بنابراین در این مرحله استادکار باید لعاب سفال را روی ظروف اعمال کند. سفالینه‌ها ممکن است به‌طور کامل داخل رنگ لعاب یا آبشار لعابی قرار گیرند تا اطمینان حاصل گردد که تمام سطح به رنگ لعابی آغشته شده است. در برخی موارد لعاب دادن از طریق اسپری انجام می‌شود. لعاب‌ها عموما به‌قطر 0/017- 0/015 سانتی‌متر هستند، اما بسته به نوع سفالینه ممکن است این ضخامت بیشتر باشد.
4) پختن در کوره سفالگری
اجسام سفالی بعد از ساخت، باید داخل کوره پخته شوند. اگر قرار بر عرضه اشیا بدون لعاب باشد، باید آنها را به مدت هشت ساعت و با درجه حرارت 950 الی 1000 سانتی‌گراد در کوره قرار داد. اما سفالینه‌هایی که قرار است به‌صورت لعاب‌دار عرضه شوند، باید به مدت 8 ساعت و با حرارت 900 الی 950 درجه سانتی‌گراد در کوره پخته شوند.
بخشی از فرآیند تولید ظروف سفالی، نقاشی روی سفال است که جلوه زیباتری به ظروف داده و به عبارتی تجلی ذوق و هنر هنرمند خواهد بود. در این میان نقاشی برجسته روی سفال، کار بسیار متفاوتی بوده که به طرق مختلف قابل اجراست. برای رنگ کردن سفال و نقاشی روی آن باید از رنگ مخصوص سفال استفاده کنید. در پاسخ به این سوال که رنگ سفال چیست باید بگوییم که برای رنگ‌آمیزی سفال و ایجاد نقش و نگار روی آن می‌توانید از رنگ‌های طبیعی و صنعتی استفاده کنید.
تاریخچه سفالگری در جهان
اولین شواهد مبنی بر استفاده از سفال و خاک رس، به اواخر دوره پارینه سنگی در اروپای مرکزی و غربی در قالب مجسمه‌های هنری سفالی آتش‌گرفته برمی‌گردد. همچنین، مجسمه‌هایی مربوط به 30 هزار سال پیش در جمهوری چک یافته شده است که مواد سازنده آن، ترکیبی از خاک رس و استخوان خردشده ماموت بودند.
زمانی که انسان‌های اولیه از شکار حیوانات و زندگی عشایری به یکجانشینی وکشاورزی روی آوردند، به وسیله‌ای نیاز داشتند که بتوانند از طریق آن آب را حمل کرده و به زمین‌های کشاورزی برسانند. آنها به جسمی نیاز داشتند که به‌راحتی در دسترس باشد و در حین حال قیمتی ارزان و قابلیت انعطاف بالا داشته باشد.
خاک رس از همه این امکانات برخوردار بود. اولین ظروف سفالی با روی هم قرار دادن حلقه‌های گل رس ساخته شد. ظروف سفالی اولیه، در گودال‌هایی روی آتش پخته می‌شدند و از آنها صرفا به عنوان وسیله‌ای برای انتقال مایعات استفاده می‌کردند. یونانیان اولین کسانی بودند که ظروف سفالی خود را با شخصیت‌هایی از اساطیر یونان تزئین و سفالگری را به هنر تبدیل کردند. در آن دوران سفالگری نوعی صنعت بود و از ظروف سفالی برای نوشیدن و نگهدای و حمل مایعات و روغن زیتون استفاده می‌شد.
اوج پیشرفت سفالگری 600 سال بعد از میلاد مسیح در زمان سلسله “هان” در چین رخ داد. در این دوره، سفالگران شروع به ساخت ظروف چینی با استفاده از خاک رس کائولن که سفیدرنگ است، کردند. این قطعات ظریف هنرمندان توجه سفالگران غرب آسیا و اروپا را به خود جلب کرد. آنها با پیروی از این الگو، لعاب‌های رنگارنگی را به ظروف سفالی خود اضافه کردند. با گذشت زمان، سفالگری به‌عنوان نوعی هنر و صنایع دستی به تکامل خود ادامه داده است.
سفال، صنایع دستی محسوب می‌شود؟
اگرچه سفال در چندین شهر کشورمان (مانند میبد، شهرضا و …) تولید می‌شود اما لالجین را پایتخت سفال ایران نامیده‌اند. لالجین یکی از شهرهای شمالی استان همدان است که شغل بیشتر مردم آن کشاورزی و سفالگری است. هنر سفالگری در میان مردمان لاله‌جین شهرتی دیرینه دارد. گفته می‌شود که چنگیز خان مغول به شدت تحت تاثیر هنر سفالگری لالجینی‌ها قرار گرفته و دستور داده از کار هنرمندان لالجینی تقلید شود. بنابراین در پاسخ به این سوال که سفال صنایع دستی کچاست باید بگوییم که در حال حاضر این هنر در سراسر ایران گسترده شده و دیگر متعلق به شهر یا منطقه خاصی نیست.
هنر سفالگری، شغل آبا و اجدادی مردمان لالجین است. سفال‌های تولیدی این منطقه که به مرکز سفال ایران شهرت دارد، از کیفیت بسیار بالاتری نسبت به نمونه‌های چینی موجود در بازار برخوردار است. شایان ذکر است که مردم لالجین برای ساخت سفال همچنان از چرخ‌‌های دستی استفاده می‌کنند و حتی مواد ساخت سفال توسط خود آنها تهیه می‌شود. شهر لالجین که 15 هزار نفر جمعیت دارد، دارای 850 کارگاه سفالگری و 250 فروشگاه عرضه محصولاتی سفالی است. بیش از 20 درصد صادرات استان همدان به این شهر اختصاص یافته است.
صنایع دستی سفال
در ابتدا که انسان‌های اولیه توانستند با استفاده از گل رس ظروفی سفالی برای خود بسازند، تنها ظروفی مثل بشقاب، لیوان، تنگ آب و کوزه درست می‌کردند. آنها به سفالگری تنها به چشم نوعی صنعت نگاه می‌کردند.
اما از زمانی که لعاب دادن، رنگ‌آمیزی و کشیدن نقش و نگار روی سفالینه‌ها رواج پیدا کرد، سفالگری از صنعت به هنر تبدیل شد. امروزه اشیای سفالی نقش مهمی در صنایع دستی و تولید محصولات تزئینی ایفا می‌کنند. امروزه حتی هنرهای گوناگونی مثل میناکاری با سفالگری ترکیب شده است که جلوه شگفت‌انگیزی به محصولات آن داده است.
سفالگری در ایران
در ایران قدمت سفالینه‌ها به بیش از 10 هزار سال می‌رسد. قدیمیترین چرخ سفالگری و کوره پخت سفال در جهان متعلق به شوش بوده است. جالب است بدانید خرید ظروف سفالی قدیمی که نقش و نگار روی آنها نقاشی شده است، مربوط به ایران است. اگر مایل هستید از سفالینه‌های باستانی کشور دیدن کنید، بازدید از موزه آبگینه را فراموش نکنید.
شهرهای زیادی در ایران هستند که سفالگری در آنها رونق دارد، از جمله: گناباد، لالجین همدان، میبد یزد، شهرضای اصفهان، زنوز آذربایجان، کلپورگان سیستان و بلوچستان، جویبار مازندران و سیاهکل گیلان. در هر یک از این شهرها، مواد اولیه، رنگ و طرح‌های گوناگونی برای ساخت اجسام سفالی به‌کار برده می‌شود؛ به همین دلیل، محصولات هر ناحیه را به‌راحتی می‌توان از نواحی دیگر تشخیص داد.
جمع‌بندی
در این مقاله، با شما درباره هنر سفالگری، صنعتی که قدمتی دیرینه دارد صحبت کردیم. ابتدا تعریفی از سفال و مواد تشکیل‌دهنده آن ارائه شد و سپس به مراحل ساخت سفال پرداختیم. همچنین، به طور خلاصه، تاریخچه سفال را بررسی کردیم و به بررسی وضعیت سفالگری در ایران و معرفی پایتخت سفال ایران پرداختیم.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!