هنر خاتم کاری در ایران قدمتی دیرینه دارد و از زمان اوج خود یعنی در دوران صفویه، نمونه‌های چشم‌گیر بسیاری از این هنر در ایران و موزه‌های کشورهای خارجی مانند موزه ویکتوریا و آلبرت لندن وجود دارد. خاتم کاری از جمله اصیل‌ترین و محبوب‌ترین سوغات شهرهای شیراز و اصفهان بوده و طی سال‌های گذشته اشیای بسیار متنوعی از ظروف و قاب گرفته تا قلم‌دان و جعبه و … به این هنر مزین شده است. ما در این مقاله سعی کرده‌ایم تا توضیح کاملی درباره هنر خاتم کاری و تاریخچه این هنر بسیار زیبا داده و آن را مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.
هنر خاتم کاری چیست؟
خاتم کاری یکی از هنرهای دست و صنایع دستی اصفهان است که از کنار هم قرار گرفتن اشکال هندسی و چندضلعی‌های منظم ساخته می‌شود. این اشکال هندسی خود به صورت جداگانه از کنار هم قرار دادن چوب‌های بسیار باریک از رنگ‌های مختلف ساخته می‌شوند. به این صورت که استاد خاتم‌کار، از چوب‌ها یا مواد دیگر، میله‌ها یا ترکه‌های بسیار باریک و بلند آماده کرده و آن‌ها را کنار یکدیگر قرار می‌دهد. بنابراین نقوش هندسی مختلفی مانند مثلث، چهارضلعی و اشکال هندسی چند وجهی دیگر آماده خواهد شد که رنگ‌های اصیل و طبیعی دارند. با آماده شدن هر دسته، برش‌های ریز و ظریفی زده می‌شود که از کنار هم قرار گرفتن آن‌ها، سطح کار پوشیده خواهد شد.
تاریخچه خاتم کاری
از قدیمی‌ترین انواع خاتم کاری می‌توان به سقف مسجد جامع عقیق شیراز اشاره کرد که در تزئین آن از روش خاتم مربع استفاده شده است. دوره صفویه، دوره طلایی هنر خاتم کاری بوده و این هنر در دوران حکومت شاه عباس به اوج رشد و نبوغ خود رسید.
دوره قاجار اما از بدترین دوران هنر خاتم کاری ایران است، چرا که در این دوره از مواد اولیه نامرغوب و بدون رعایت نظم هندسی، ظروف و دیگر اشیا ساخته شده‌اند. به همین دلیل نیز این دوره همچون لکه‌ننگی بر چهره تاریخ این هنر است.
دوره پهلوی از پُرکارترین دوران این هنر بوده و در این زمان بود که خاتم کاری به اوج شکوفایی خود رسید. از جمله زیباترین و مشهورترین نمونه‌های هنر خاتم کاری این دوره می‌توان به تالار خاتم کاخ مرمر، تالار خاتم مجلس شورای، میز اهدایی به ملکه انگلستان و میز نیم‌گرد خاتم اهدایی به رئیس‌جمهور آمریکا آیزنهاور اشاره کرد.
مواد و چوب‌های بکار رفته در هنر خاتم کاری
علاوه‌بر چوب از مواد اولیه دیگری نیز در هنر خاتم کاری استفاده می‌شود. چوب‌های مختلف، رنگ‌های متفاوتی دارند و از کنار هم چیدن همین چوب‌های رنگی است که جلا و زیبایی کار را دوچندان خواهد شد. از جمله مواد مصرفی برای اجرای هنر خاتم کاری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
چوب درختان مختلف
- چوب آبنوس، رنگ سیاه
- چوب فوفِل، رنگ سیاه و قهوه‌ای تیره
- چوب گردو، رنگ قهوه‌ای
- چوب عناب، رنگ قهوه‌ای روشن مایل به قرمز
- چوب ماهگونی، رنگ خاکستری
- چوب بقم، قاقم، قامیش، رنگ حنایی
- چوب نارنج، رنگ قهوه‌ای روشن
- چوب افرا، رنگ قهوه‌ای روشن
- چوب کاج، رنگ سفید و سفید مایل به کرم
- چوب تبریزی، رنگ سفید
- چوب گلابی، رنگ سفید
- شاه چوب، رنگ قهوه‌ای روشن
- چوب توسکا، رنگ صورتی روشن مایل به قرمز
- چوب زبان گنجشگ، رنگ صدفی و براق
- چوب آلوچه، رنگ قرمز
- چوب شمشاد، رنگ زرد
استخوان حیوانات
- استخوان شتر
- استخوان گاو
- استخوان اسب
- عاج فیل
فلزات
- مفتول برنجی
- مفتول نقره
- مفتول مس
- مفتول آلومینیوم
- مفتول طلا
- انواع صدف
مراحل ساخت ظروف یا اشیای خاتم‌کاری شده
استاد خاتم‌کار برای تهیه هر تکه از خاتم، ابتدا چوب را با رنگ‌های مختلف برش داده و در نهایت ترکه‌هایی نازک و بلند را آماده می‌کند. قطر چوب‌ها 1 الی 2.5 میلی‌متر و طول آن‌ها 30 سانتی‌متر است. این ترکه‌ها طبق الگویی قبلی یا طرحی ذهنی با چسب در کنار هم قرار گرفته و از مجموع آن‌ها یک شکل هندسی ایجاد می‌شود. استادکار دسته ترکه‌ها را با نخ می‌پیچد تا به خوبی به هم بچسبند. پس از چند ساعت، دسته هندسی را از مقطع با اره‌مویی بریده و سپس آن‌ها را روی سطح کار می‌چسبانند. این کار تا پوشانده شدن تمام سطح کار ادامه پیدا می‌کند. در نهایت نیز استاد خاتم‌کار، سطح کار را پرداخت کرده و سپس از لاک برای جلا دادن آن استفاده می‌کند.
از هنر خاتم کاری می‌توان برای تهیه ظروف، قاب عکس، قلم‌دان، انواع جعبه و … استفاده کرد. قیمت ظروف خاتم کاری شده، به نوع چوب و مواد بکار رفته، ابعاد ظرف، منحنی‌های سطح و مدت زمان اجرای کار بستگی دارد.
خصوصیات یک محصول خاتم کاری مرغوب
- صاف بودن سطح کار
- خالی نبودن هیچ بخش از کار
- یکنواختی رنگ
- مشخص نبودن ترمیم و بتونه‌‌کاری‌ها
- اشکال دقیق و هم‌شکل
- تقارن اشکال
- رنگ‌کاری و روکش باکیفیت
- ریز بودن نقش‌ها
تفاوت خاتم کاری اصفهان و شیراز
- تعداد گره‌ها در هنر خاتم کاری شیراز 5تایی است در حالی‌که در خاتم کاری اصفهان از 6 گره استفاده می‌شود.
- در خاتم کاری شیراز از سریشم برای افزایش دوام و کیفیت کار استفاده می‌شود اما این چسب حیوانی در کارهای خاتم اصفهان مصرف نمی‌شود.
- در خاتم کاری شیراز، لایه‌هایی از مس بکار می‌رود، در حالی‌که این ماده در خاتم اصفهان دیده نمی‌شود.
- محصولات ظریف هنر خاتم کاری شیراز، یک لایه آستر دارند که این مورد در خاتم کاری اصفهان مشاهده نمی‌شود.
- مثلث‌های خاتم کاری شیراز ساییده شده یا به عبارت فنی یک هوا هستند، در حالی‌که در هنر خاتم کاری اصفهان این‌چنین نیست.
نمونه‌های تاریخی هنر خاتم کاری
- منبر خاتم کاری و سقف ایوان اصلی مسجد عتیق در شیراز
- درهای خاتم قصر رویایی تیمور در سمرقند
- منبر چوبی مسجد لبنان در اصفهان
- درهای تالار آینه کاخ گلستان در تهران
حرف آخر
در این مقاله با هنر خاتم کاری، مراحل اجرای آن و انواع مواد اولیه مورد استفاده در این هنر آشنا شدید. تنوع مواد اولیه مصرفی در خاتم کاری آنچنان بالاست که می‌توان اشکال هندسی بسیار زیبا و رنگارنگی را تهیه کرد. این صنایع دستی ظریف از معروف‌ترین و محبوب‌ترین سوغات شهرهای شیراز و اصفهان بوده و در شهرهای دیگر نیز می‌توانید آن را خریداری کنید. اگر فرصت سفر به این شهرها را ندارید، می‌توانید انواع صنایع دستی خاتم کاری شده را به صورت آنلاین نیز تهیه کنید.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!