در بین صنایع دستی ایرانی یکی از زیباترین و اصیلترین صنایع مربوط به استان سیستان و بلوچستان است. سوزندوزی، خامهدوزی، قالیبافی، حصیر بافی و سفالگری از صنایع زیبا و چشم نواز این استان است که آوازه آن در تمام دنیا پیچیده است. در این مقاله به معرفی این صنایع دستی و نحوه تولید آن توسط دستان هنرمند زنان بلوچ می‌پردازیم.
حصیربافی
در نزدیکی مرز افغانستان یکی از بزرگترین دریاچه‌های دنیا به نام هامون قرار دارد که نیزار این دریاچه سرچشمه یکی از زیباترین و در عین حال کاربردی ترین صنایع دستی سیستان و بلوچستان یعنی حصیربافی است. این صنعت، با حال و روز مردم بلوچ گره خورده است. مواد اولیه حصیربافی از نیزار تالاب هامون و برگهای نازک درخت خرما تهیه میشود.
حصیربافی یا به گویش مردم سیستان، اصیل بافی نوعی بافتنی از ساقه نی و برگ نخل است که تارو پود آن در هم تنیده میشود. انواع زیرانداز، سبد، زنبیل، سایه‌بان و توتن (نوعی قایق حصیری) از محصولات تولیدی حصیربافی سیستان است که از نی و لوخ نیزار تالاب هامون تهیه میشود. روپگ (جارو)، پروند (زیرانداز)، سفت (جانماز)، کچو (خورجین) و کپات (سبد کوچک) از دیگر محصولات تولیدی حصیربافی بلوچستان است که از شاخ و برگ درخت خرما تهیه میشود.
همچنین میتوان به سفره، سُند (کیسه‌ای که خوشه درخت خرما در فصل برداشت روی نخل در آن قرار می‌گیرد تا خرما از گرد و خاک و حشرات در امان بماند)، طناب‌های حصیری و ظرف‌های مختلف و اسباب بازی هم اشاره کرد. زنان و مردان سیستانی و بلوچستان به‌صورت سنتی انواع صنایع دستی حصیری را تولید می‌کنند و این هنر را هزاران سال است که زنده نگه داشته‌اند.
سوزن دوزی
یکی از خاص‌ترین و زیباترین هنرهای اصیل ایرانی که در سراسر دنیا طرفداران خود را دارد سوزندوزی زنان بلوچ است. سوزندوزی از قدیمی‌ترین روش‌های آرایش لباس و منسوجات است که نسل به نسل بین زنان بلوچ انتقال یافته و تبدیل به یکی از با ارزشترین هنرهای جنوب ایران شده است. این هنر به طوری با تاروپود مردم بلوچ یکی شده که گاهی از آن با عنوان بلوچی دوزی نیز یاد میشود.
خامهدوزی
مردم بلوچ درخشش و زیبایی نخ ابریشم را بر تار و پود پارچه میزنند و هنر خامهدوزی را پدید میآورند. خامهدوزی یا به گویش بلوچ خَمک دوزی به دوخت برجسته ابریشم بر روی پارچه میگویند که اغلب برای حاشیه دوزی سجاده، پیراهن مجلسی، لباس های سنتی بلوچ، رومیزی، دور يقه و سر آستين لباس هاي مردانه و زنانه، عرقچين، پيش بند، جانماز، دستمال و سفره استفاده مي‌شود.
دلیل نامگذاری این هنر استفاده از نخ ابریشم خام گردآوری شده از توتزارهای سیستان و بلوچستان جهت دوخت برجسته بر روی پارچه‌ها بود. به این صورت که ابريشم به صورت خام يعنی بدون هيچ پرداخت و يا اعمالی ازقبيل رنگرزی و پخت يا سفيد کاری مورد استفاده قرارمي‌گرفته است. درواقع تفاوت این هنر با سوزندوزی در سفید و یکرنگ بودن نخ آن است.
از نقوش رایج در این هنر میتوان به حصیر دوزی، توردوزی، خامه کشی، بته جقه ای، نرگسی، گلی، نقوش ستاره ای، نقوش هندسی، انواع گره ها ، خطوط منحنی، الگوهای مختلف تخم خربزه و یا دم ماهی و غیره اشاره نمود که حصیر دوزی و بته جقهای معمولاً در وسط و بقیه نقوش در اطراف دوخته می‌شوند.
سفالگری بلوچ
کلپورگان سیستان و بلوچستان به موزه زنده سفال دنیا معروف است. در این روستا هنوز مانند 5 هزار سال پیش با خاک رس و دست به گل جان می‌دهند و ظروف سفالی اصیل با نقوش هندسی خاص مردم بادیه نشین می‌سازند. نقوش این سفالینه‌ها نسل به نسل به یادگار مانده و نشان‌دهنده سنت و فرهنگ مردم این دیار است.
آنچه این سفالینه‌ها را متمایز کرده است، دسته این ظروف است. این دسته‌ها بر خلاف سفال‌های امروزی دیرتر از بخش‌های دیگر سفال می‌شکنند.
سفال کلپورگان به شکل کاسه، کوزه، جام، قندان، قدح، پارچ و لیوان، قلک و … ساخته میشود و اغلب ظرف‌های ساخته شده آن نیز دارای سرپوش است که گاه خود به عنوان ظرفی مستقل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سفال کلپورگان از لعاب استفاده نمی‌شود بلکه برای تزیین و نقاشی از سنگ «تیتوک» استفاده میشود، این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت میشود و رنگ آن معمولاً قهوه‌ای یا سیاه بوده، این سنگ نوعی سنگ منگنز است و رنگی که از آن به دست می‌آید قهوه‌ای است.
روش کار به این صورت است که تیتوک را می‌سایند و به‌صورت دوغاب درمیآورند. سپس از آن برای نقاشی روی ظروف سفالی استفاده می‌کنند. سفالگران زن روستا همچنان به روش فتیله‌ای یا به زبان محلی کوپل، بدون نیاز به لعاب، با نقوشی الهام گرفته از باورها و اعتقادات هزاران ساله سفال می‌سازند.
تمام تولیدات سفالی پس از ساخت ده روز در معرض تابش آفتاب قرار می‌گیرد؛ تا کاملاً خشک شود. ظروف قبل از اینکه به کوره بروند به وسیله رنگ تیتوک رنگ آمیزی شده تا ظرف همراه با رنگ در یک زمان پخته شود. در کلپورگان کوره‌ها کاملاً ابتدایی و روباز است و با سوخت هیزم روشن میشود. نوع سوخت هیزم درختان فرسوده و بوته‌های بیابانی است. این کوره‌ها منطبق با شرایط روز تغییر کرده و با سوخت نفت کوره، امروزه در فضای بسته قرار گرفته است.
گلیم و قالیبافی سیستان و بلوچستان
مانند سایر مناطق ایران، در سیستان و بلوچستان نیز قالی بافی جزیی ناگزیر از زندگی و صنعت مردم است. قالی و گلیم مردم بلوچ با پشم بافته میشود و اغلب دارای رنگهای فیروزهای، سورمهای، زرد و قرمز لاکی است که یاد فرش باستانی پازیریک را زنده نگاه میدارد.
نقوش این قالیها برگرفته از طبیعت، آهو، بز، ستاره، چپات اشتر، درخت و گل است اما در عین حال بلوچها علاقه به نقش و نگار مردان بر روی قالی دارند. زنان سیستانی و بلوچستانی محیط پیرامونشان را مینگرند و در ذهن به صورت انتزاعی در میآورند و بر روی زمینه گلیم نقش میزنند. رنگ بندی تیره گلیم این منطقه را از سایر گلیم های مناطق دیگر متمایز میکند.
در چند خط بخوانید
صنایع دستی سیستان وبلوچستان متنوع و پر از رنگ و نقش است که مردم ایران و جهان را به وجد میآورد. این هنرهای اصیل منطقه سیستان را تبدیل به یکی از قطبهای گردشگری ایران کرده است. علاقهمندان به هنرهای بلوچ، با خرید اینترنتی صنایع دستی سیستان و بلوچستان میتوانند محصولات مورد علاقه خود را تهیه کنند.
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!