شهر تبریز علاوه بر سوغات معروف خود که شامل انواع شیرینی‌جات و تنقلات است، صنایع دستی و هنرهای بسیاری دارد که هر کدام قدمتی طولانی داشته و برخی از آن‌ها تنها با نام تبریز شناخته می‌شوند. فرش دستباف و تابلو فرش، از جمله صنایع دستی تبریز هستند که در سراسر دنیا شناخته شده و به بسیاری از کشورها نیز صادر می‌شوند.
معرفی مهمترین صنایع دستی تبریز
تبریز صنایع دستی و سوغات فراوانی دارد که نشانی از هنرمندی مردمان این خطه است. صنایع دستی تبریز بیش از 80 نوع بوده و نمی‌توان به قدر کفایت از آن‌ها در یک مقاله گفت. بنابراین در ادامه تنها به مواردی می‌پردازیم که نه تنها در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای خارجی شناخته شده است.
انواع فرش دستباف تبریز
بسیاری از پژوهشگران معتقدند که عصر شکوفایی هنر فرش‌بافی در ایران به قرن 16 و 17 میلادی برمی‌گردد، هرچند که اولین فرش‌های گره‌دار در سال 1328 شمسی به عنوان زیرانداز چادرهای صحرانشینان و پوشش زین اسب استفاده می‌شد. از جمله قدیمی‌ترین و باارزش‌ترین نمونه‌های قالی و فرش ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- قالی ترنج منظره حیوانات که با زمینه‌ای قرمز مملو از طرح‌های زیبا بوده و از ابریشم بافته شده است.
- فرش بهارستان که به فرش بهار خسرو معروف و متعلق به زمان خسرو پرویز است.
- قالی پازیریک که قدمتی حدود 2500 ساله دارد.
- قالی دستباف دوره صفویه که اوج دوران خلاقیت و نبوغ هنرمندان ایرانی در زمان حکومت صفویان است.
هنر فرش‌بافی و قالی‌بافی در تبریز از دوره صفویه آغاز شده و در ابتدای امر بیشتر روستائیان مشغول بافت فرش بودند و به مرور، این هنر به شهر و دارهای قالی بزرگ کشیده شد. هنرمندان تبریزی تبحر بسیاری در تولید فرش‌های دستباف دارند و به همین‌دلیل نیز می‌توانید ظریف‌ترن و خوش‌رنگ و نقش‌ترین فرش‌های ایران را در تبریز پیدا کنید. عمده قالی‌های بافته شده در تبریز به صورت گره و با استفاده از قلاب بوده و نقوش آن نیز متقارن است. از نشانه‌های فرش دستباف می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- فرش‌های دستباف اصیل در یکی از قالب‌های ترنج، خشتی یا افشان بافته می‌شوند.
- فرش‌های دستباف دارای تقارن رنگ هستند.
- فرش‌های دستباف از دور و نزدیک جلوه خاصی داشته و بسیار گیرا و درخشنده هستند.
- پرز فرش‌های دستباف درخشان، نرم و انعطاف‌پذیر است.
تابلو فرش تبریز
تابلو فرش تبریز یکی دیگر از اثرهای هنری این شهر است که به بسیاری از کشورهای دیگر نیز صادر می‌شود. تابلو فرش در دوره ساسانی به اوج خود رسید و در این دوران بود که این حرفه رونق بسیاری پیدا کرد. تابلوفرش‌های تبریز معمولاً در ابعاد مختلفی بافته می‌شوند و شامل یکی از طرح‌های زیر هستند:
- پرتره چهره‌های مشهور تاریخ دنیا
- سبد گل و دسته‌های گل
- نقاشی‌های اصیل و تاریخی
- حیوانات مختلف
- مناظر طبیعی مانند درختان، کوه‌ها، دریا و …
- آیات قرآن و احادیث دینی
چرم تبریز و محصولات چرمی
چرم از دباغی پوست خام گاو، گوسفند و برخی حیوانات دیگر به‌دست می‌آید. فرآیند دباغی در واقع برای جلوگیری از فاسد شدن این ماده طبیعی و همچنین افزایش انعطاف آن برای استفاده در تولید محصولات چرمی مختلف اهمیت فراوانی دارد. در گذشته‌های دور از پوست حیوانات بیشتر برای آستر کفش، رکاب، مشک، قبضه شمشیر و چاقو و همینطور جلد کتاب استفاده می‌شده است، اما در حال حاضر با پیشرفت تکنولوژی و ظهور دستگاه‌های مختلف می‌توان هر وسیله‌ای را از جنس چرم تهیه کرد.
در سال 1308 اولین کارخانه چرم‌سازی ایران در شهر تبریز تأسیس شد و به دنبال آن نیز شهرهای دیگری چون همدان، اصفهان و تهران نیز اقدام به راه‌اندازی کارخانه چرم‌سازی کردند. هنرمندان تبریزی سال‌های متمادی مشغول دباغی چرم و تولید محصولات چرمی بودند و به این ترتیب تبحر آن‌ها در این زمینه بسیار بیشتر از استان‌های دیگر است و همین موضوع دلیل اصلی شهرت چرم تبریز در کشور است. برای تشخیص چرم اصل به نکات زیر دقت کنید:
- به قسمت‌های برش خورده کار دقت کنید تا نشانه‌ای از حالت پلاستیکی و نرم نداشته باشند.
- چرم را لمس کنید، باید نرم و منعطف باشد.
- به بافت چرم دقت کنید، نباید گره‌ها و خلل و فرج‌های آن دارای الگویی قابل شناسایی باشد.
- چرم را بو کنید، بوی چرم طبیعی قابل کپی‌برداری نیست.
سفال و سرامیک
سفال و سرامیک از جمله قدیمی‌ترین هنرهای دست بشر است. از زمان‌های دور ظروف سفالی برای کاربردهای مختلفی ساخته می‌شدند و حالا ماهیت تزئینی نیز پیدا کرده‌اند. در هنگام خرید صنایع دستی تبریز سفال فیروزهای، که شهرتی جهانی داشته و از گذشته‌های دور به جا مانده است، محبوب‌ترین هنر دست تبریز به حساب می‌آید. مراحل ساخت سفال فیروزهای تبریز به شرح زیر است:
- تهیه خاک کائولن یا خاک سفید: خاک سفید یا خاک کائولن که بیشتر از معادن روستای زنوز استخراج می‌شود، اصلی‌ترین ماده برای تهیه ظروف سفالی و سرامیکی فیروزهای، این زیباترین صنایع دستی تبریز است.
- مرحله ساخت گِل سفید: در این مرحله خاک سفید را با نسبت مشخصی از آب و فریت ترکیب می‌کنند تا گِل آماده شود. گِل را می‌توان با پا ورز داد یا از دستگاه اکسترودر استفاده کرد.
- مرحله ساخت ظروف: در این مرحله از چرخ سفال برای تهیه انواع ظروف استفاده می‌شود.
- انجام تزئینات: در تبریز برای تزئین ظروف سفالی و سرامیکی بیشتر از طبیعت الهام گرفته می‌شود. روش‌های انجام انواع تزئینات روی ظروف به شکل زیر است:
- مشبک‌کاری
- برجسته‌کاری
- کنده‌کاری
- حکاکی
- تلفیقی از دو یا چند روش فوق
- خام پخت کردن ظروف: پس از تزئین، ظروف در دمای 900 درجه سانتی‌گراد پخته می‌شود تا برای اعمال لعاب آماده شود.
- ساخت و اعمال لعاب: یکی از معروفترین لعاب‌های ایرانی، لعاب فیروزهای است. برای تهیه رنگ فیروزهای از اکسید مس استفاده می‌شود. روش اعمال لعاب برای تهیه ظروف سرامیکی تبریز، روش غوطه‌وری است.
- پخت لعاب: در مرحله نهایی پخت، ظروف را در کوره الکتریکی با دمای 1050 درجه سانتی‌گراد قرار می‌دهند تا پخت لعاب انجام شود.
نقره کاری تبریز
حکاکی روی نقره یا نقره‌کاری از جمله معروفترین صنایع دستی تبریز است. البته نوع دیگری از کار روی نقره در این استان انجام می‌شود که با نام نقره‌کوبی شناخته می‌شود. قبل از کشف طلا از حدود 4000 سال قبل از میلاد، بشر از نقره استفاده کرده و با کاربردهای آن نیز آشنا شده است. در دوره ساسانیان هنر نقره‌کاری رونق گرفت و ظروف کاربردی و تزئینی بسیاری با این فلز تولید شدند. بسیاری از مورخان معتقدند که هنر نقره‌کاری از سال 1915 میلادی برای اولین بار از ترکیه وارد تبریز شده است و به همین دلیل هم تعداد نقره‌کاران در تبریز بسیار بیشتر از استان‌های دیگر است.
در تبریز روش‌های مختلفی برای ساخت ظروف و اشیای نقره‌ای وجود دارد که در ادامه به معرفی آن‌ها می‌پردازیم:
- روش خمکاری نقره با قالب: در این روش برای تهیه انواع اشکال و ظروف، تنها از یک قالب و میله‌ای با دستگیره چوبی استفاده می‌شود. ورق نقره را روی یک قالب مخصوص قرار داده و سپس با میله آنقدر روی آن می‌کشند تا شکل قالب را به خود بگیرد.
- روش چکش‌کاری نقره: ابزار این روش تنها چکش است و برای ساخت هر نوع ظرفی تنها از یک ورق نقره استفاده می‌کنند. ورق نقره با ابعاد مختلفی استفاده می‌شود و با چکش آنقدر آن را می‌کوبند تا گود شده و به شکل مورد نظر درآید.
- روش پرسکاری نقره: در این روش از یک قالب و دستگاه پرس برای تهیه ظروف و اشیایی از جنس نقره استفاده می‌شود. روش پرسکاری بیشتر برای تولید ظروف تخت مورد استفاده قرار می‌گیرد چرا که قالب‌های این روش محدود هستند. دستگاه پرس نقره دارای دو بخش نری و مادگی است که با قرارگیری ورق نقره بین این 2 قسمت و فشار پرس، ورق نقره شکل قالب را به خود خواهد گرفت.
- روش ریخته‌گری نقره: برای ساخت ظروف نقره در این روش از قالب‌هایی از جنس نقره، آلومینیوم و برنج استفاده می‌شود. در روش ریخته‌گری، نقره مذاب داخل قالبی دو تکه ریخته می‌شود و پس از سرد شدن، دو تکه قالب از هم جدا شده و ظرف خارج می‌شود. در نهایت نیز برای یکدست شدن ظرف، آن را پرداخت یا سوهان‌کاری می‌کنند.
هنر قلم‌زنی، مرحله بعدی نقره‌کاری
حالا که ظروف خام نقره به اشکال دلخواه درآمدند، استادکار می‌تواند برای انجام مرحله بعدی که همان هنر قلم زنی است از آن‌ها استفاده کند.
ورنی بافی تبریز
ورنی بافی شهر اهر از جمله معروفترین صنایع دستی تبریز است که بیشتر توسط اهالی ارسباران، اهر و زنان عشایر این مناطق بافته می‌شود. قدمت این صنایع دستی تبریز به حدود 2 قرن پیش برمی‌گردد در حال حاضر نیز به بسیاری از کشورهای حاشیه خلیج فارس و حتی کشورهای اروپایی نیز صادر می‌شود. ورنی بافی نوعی زیرانداز سنتی است که بیشتر از جنس پشم و ابریشم یا ترکیبی از این دو است. بافت ورنی را می‌توان در خانه نیز انجام داد و نمونه طرح‌های موجود نیز بیشتر از نقش و طرح‌های ذهنی زنان عشایر است. ورنی شباهت زیادی به گلیم داشته و برای بافت آن نیز از داری مشابه دار قالی استفاده می‌شود. پس ورنی نوعی فرش و گلیم نیست بلکه نوعی زیرانداز است که در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود. در ورنی بافی تبریز بیشتر از رنگ‌های سرمه‌ای، لاکی، سفید، کرم، پیازی، آبی روشن، نارنجی و قرمز استفاده می‌شود.
حرف آخر
شهر تبریز بیش از 80 نوع صنایع دستی دارد که همگی نشان از تبحر بالای مردمان این سرزمین در تولید انواع صنایع دستی و هنری را دارد. در این مقاله تنها به معرفی آن دسته از صنایع دستی تبریز پرداختیم که در تمام شهرهای ایران و حتی در کشورهای خارجی نیز شناخته شده است. غیر از هنرهای سنتی تبریز که در این مطلب به آن‌ها اشاره کردیم، چه صنایع دستی دیگری از این شهر را می‌شناسید و به عنوان سوغات تهیه کرده‌اید؟ آیا علاوه بر صنایع دستی، سوغات خوراکی تبریز را هم می‌شماسید؟ شما کدام سوغاتی را برای خانوادتان انتخاب می‌کنید؟
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!