صنایع دستی شهرهای مختلف ایران در بسیاری از کشورهای خارجی نیز شناخته شده‌اند و به برخی از کشورها نیز صادر می‌شوند. در این بین فرش به عنوان یکی از مهمترین صنایع دستی بافتنی ایران، بیشترین تقاضا را در داخل و خارج از کشور دارد. به غیر از فرش انواع صنایع دستی در جایجای کشور تولید می‌شود. بنابراین در این مقاله به تاریخچه صنعت بافتنی و انواع بافت صنایع دستی ایران خواهیم پرداخت.
تاریخچه بافتنی سنتی در ایران
بافته‌های قدیمی به مرور زمان از بین رفته‌اند و در نتیجه مشخص کردن زمان تولید اولین بافتنی بسیار دشوار خواهد بود و به عبارتی شاید تنها بر پایه حدس و گمان استوار باشد. البته برخی از باستان‌شناسان میله‌ها و چوب‌های نوک‌تیزی را در حفاری‌های خود کشف کرده‌اند که ممکن است برای بافتن در زمان‌های قدیم مورد استفاده قرار می‌گرفته، اما این موضوع ثابت شده نیست چون این احتمال نیز وجود دارد که برای انجام کاری کاملاً متفاوت از آن‌ها استفاده می‌کردند.
تاریخچه بافتنی سنتی ایران، قدمتی دیرینه دارد. تاریخ نساجی اما در ایران به ابتدای عصرنوسنگی بازمی‌گردد. در سال 1950 میلادی، در غاری نزدیک به دریای خزر، حفاری‌هایی انجام شد که طی آن تکه‌هایی از پارچه‌های بافته شده از پشم گوسفند و موی بز کشف شدند. طی مطالعات باستان‌شناسان مشخص شد که عمر تکه‌های پارچه، حدود 6500 سال است. طی حفاری‌های انجام شده در نزدیکی شوش، دو تبر مسی کشف شد که روی آن‌ها نقش پارچه بود و قدمت این تبرها 3500 سال تخمین زده شده است. در خانه‌های اولیه فلات ایران نیز دو سرک و خامه کشف شد که باستان‌شناسان قدمت آن‌ها را حدود 5000 سال تخمین زده‌اند.
انواع صنایع دستی بافتنی ایران
منابع بسیاری اقدام به طبقه‌بندی انواع صنایع دستی بافتنی و دیگر صنایع هنری ایران کرده‌اند. اما ما در ادامه به تمامی صنایع و زیرشاخته‌هایی اشاره می‌کنیم که به نوعی با صنایع دستی بافتنی ایران در ارتباط هستند.
بافته‌های سنتی داری
- فرش و قالی
- گلیم بافی
- زیلو
- گبه
بافته‌های سنتی دستگاهی
- جاجیم
- پارچه
- پلاس
از انواع پارچه‌هایی که از قدیم در ایران بافته می‌شدند می‌توان به زری، مخمل نقش برجسته، مخمل، شال، ترمه، دارایی، پارچه‌های ابریشمی بافت کلات نادر و یوسف‌آباد، عبا، بَرَک، شمد، چادرشب، متقال، احرامی، روفرشی و پرده اشاره کرد.
دوخت روی پارچه
- سوزن دوزی
- گلابتون دوزی
- پته دوزی
- نقش دوزی
- ملیله دوزی
- خوس دوزی
- زرتشتی دوزی
- قلاب دوزی
- نوار دوزی
- بخارا دوزی
دوخت داخل پارچه
- سکمه دوزی
- چشمه دوزی
رودوزی سنتی
- قیطان دوزی
- پولک دوزی
- نقده دوزی
- سکه دوزی
- چهل‌تکه دوزی
- منجوق دوزی
انواع بافت صنایع دستی ایران
صنایع دستی بافتنی تنها بخش کوچکی از صنایع دستی ایران هستند و این رشته آنقدر گسترده و جامع است که هر استانی بافت مخصوص به خود را دارد. در این بخش به معرفی کامل برخی از دست بافته‌های استان‌های مختلف ایران می‌پردازیم.
– جاجیم: جاجیم نوعی فرش ضخیم مانند گلیم است که معمولاً به صورت راه‌راه با نخ‌های رنگی بافته شده و بیشتر به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
– گبّه: گبّه با تعداد پود زیاد، پُرز و خواب بلند، بیشتر توسط عشایر بافته شده و به عنوان زیرانداز بکار می‌رود. بافت گبّه بیشتر بداهه است و از طرح‌ها و نقوش هندسی و حیوانات در آن استفاده می‌شود. گبّه‌هایی که توسط عشایر ایران بافته می‌شود نهایتاً دارای 4 رنگ هستند.
– ترمه: ترمه پارچه‌ای ظریف است که با پشم یا کرک بافته می‌شود. ترمه بافی بیشتر در شهرهای یزد و کرمان رواج دارد و بیشتر از نقش بته‌جقه راه‌راه و انواع دیگر بته جقه برای بافت آن استفاده می‌شود.
– موج: موج پارچه‌ای از جنس پشم است که با طرح‌های راه‌راه و چهارخانه بافته می‌شود. رنگ‌های استفاده شده در موج بیشتر آبی، زرد، قرمز و سورمه‌ای هستند. از جمله مصارف این پارچه می‌توان به رویه کرسی، رویه پشتی و رختخواب پیچ اشاره کرد.
– چوقا: چوقا همان کت بلند و بدون آستین مردان ایل بختیاری است. در بافت چوقا از نخ پشمی و پنبه‌ای استفاده می‌شود و دارای زمینه کرم رنگ با بخش‌های سیاه‌رنگ به سبک گلیم است.
– چنته: چنته نوعی کیف است که از گذشته تا اکنون برای جمع‌آوری و حمل اشیایی چون نوشت‌افزارها، پول، زیورآلات، قرآن و لوازم شخصی استفاده می‌شود. اندازه چنته با توجه به کاربرد آن متفاوت خواهد بود، در قدیم اما از بزرگترین سایز آن برای جمع‌آوری مالیات استفاده می‌شد. در برخی موارد رویه چنته را از گلیم یا قالی نیز می‌بافند.
– چادرشب: یکی از مهمترین دست‌بافته‌های هنرمندان قاسم‌آباد گیلان، خراسان و مازندران، چادرشب است. چادر شب از نخ پنبه‌ای یا ابریشمی بافته شده و بیشتر برای دوخت پرده یا پوشش رختخواب مورد استفاده قرار می‌گیرد. برخی از زنان محلی گیلان و مازندران نیز آن را به دور کمر می‌بندند.
– بَرَک: بَرَک نوعی پارچه ضخیم است که از آن برای دوخت لباس مردانه استفاده شده و بیشتر در حوالی خراسان بافته می‌شود. بَرَک از پشم شتر و پشم بز بافته می‌شود و تماماً خودرنگ است.
– مخمل: مخمل نوعی پارچه از جنس نخ یا ابریشم است که دارای پُرزهای نرم و ظریفی است. مخمل از جمله نفیس‌ترین پارچه‌های دست‌بافت ایران است و بیشتر در شهر کاشان بافته می‌شود.
– زری: زری نوعی بافته ابریشمی است که در بافت آن از ابریشم، پشم و پودهای طلا استفاده می‌شود. در حال حاضر زری در استان‌های اصفهان و یزد بافته می‌شود و تمامی نقوش آن از طرح‌های اصیل ایرانی هستند.
– کرباس: کرباس با نخ پنبه‌ای بافته شده و نوعی پارچه بدون نقش است. کرباس بیشتر در شهر یزد تولید شده و برای نظافت، لایه لباس و آستری کفش کاربرد دارد.
– شمد: شمد نوعی پارچه است که از ابریشم یا نخ پنبه‌ای بافته شده و بیشتر به عنوان روانداز استفاده می‌شود. شمد در شهرهای شوشتر، روستاهای مازندران، گلستان و بهبهان بافته می‌شود.
صنایع دستی بافتنی ایران که در این مقاله به آن پرداخته شد، تنها بخشی از زیبایی‌هایی است که دستان هنرمند مردم شهرهای مختلف ایران مشغول به تولید آن هستند. هنر دست مردمان ایران زمین آنچنان در زندگی ما ریشه دوانده و در تار و پود خانه‌هامان رخنه کرده که هر گوشه‌ای را نگاه کنید تجلی هنر را خواهید دید. یکی از بزرگترین و ارزشمندترین هدایا، خرید صنایع دستی برای عزیزانمان است. شما از بین صنایع دستی بافتنی که در این مقاله به آن‌ها اشاره شد کدامیک را در منزل خود استفاده می‌کنید؟
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!