انواع صنایع دستی ایران

صنایع دستی، نماینده‌ای از فرهنگ و هنر مردم هر کشور است. از آنجایی که ایران تمدنی بیش از 8000 سال دارد و از سنت و فرهنگ غنی برخوردار است، کاملا واضح است که در کشور ایران شاهد تنوع بسیاری از هنرها و صنایع دستی باشیم. مطابق با تحقیقاتی که نویسندگان بزرگی همچون تایلر در قرن‌های 17 و 18 میلادی انجام دادند، هنر در واقع تلفیقی پیچیده از سنت و فرهنگ است که در جامعه وجود دارد.

در واقع می‌توان نتیجه گرفت که کشور ایران از پیشروان رواج این صنعت از قرن‌های گذشته‌ها تا به اکنون بوده است؛ به طوری که صنایع دستی در ۳۰۰۰ گونه مختلف هنری در کشور به ثبت رسیده است. در ادامه این مقاله به معرفی و بررسی یکی از ارزشمندترین هنرهای دستی ایران به نام صنایع دستی خواهیم پرداخت.

صنایع دستی یا هنرهای دستی؟

شاید نام “هنرهای دستی” انتخاب بهتری برای این هنر ویژه باشد، چرا که صنایع را می‌توان به آنچه که به صورت مکانیکی و انبوه تولید می‌شود گفت، در حالی‌ که هنرهای دستی به اندازه‌ای مهم و با ارزش هستند که در موزه‌ها و گالری‌ها به نمایش در می‌آیند.

البته این موضوع مهم را نیز نباید فراموش کرد که هنرهای دستی امروزه به عنوان یک رشته کاملا تخصصی در دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند. حتما نام سفال‌های لالجین همدان به گوشتان خورده است، شهری که به عنوان پایتخت سفال جهان شناخته می‌شود. ظروف گلی و سفالی که از روزگاران دور در این شهر باقی مانده، نتیجه ذوق و خرد انسان‌ها از گذشته‌ای دور است. اما بعدها با پیشرفت صنعت رفته‌رفته چرخ‌های سفالگری اختراع شدند و این خود به منزله شکوفایی هنر سفالگری و صنعتی شدن آن محسوب می‌شود.

هر چه زمان جلوتر می‌رفت ظرف‌های سفالی بهتر، شیک تر و زیباتری ساخته می‌شد. هنر نقاشی و مینیاتور ایرانی که بر روی این ظروف نقش می‌بستند ارزش آن‌ها را دو چندان می‌کردند.

صنایع دستی چیست؟

صنایع دستی مجموعه‌ای از صنایع کوچک با قابلیت استقرار در شهرها و روستا هستند که بدون نیاز به فن آوری‌های پیشرفته و تنها با تکیه بر تخصص و ذوق بومی و سنتی توانسته‌اند از دیرباز تاکنون، جایگاه ویژه‌ای در صنعت و هنر کشور و حتی بین الملل داشته باشند. بخش عمده‌ای از مواد اولیه مصرفی این صنایع عموما از داخل کشور تهیه می‌شود و این خود جزو محاسن صنایع دستی محسوب می‌شوند.

با توجه به ارزش بالایی که این صنعت دارا هست، تعریف‌های بسیاری برای آن در کتاب ها و سایت های مربوط به این صنعت چه در داخل ایران و چه در خارج وجود دارد، که ما در این مقاله به دو تعریف از سازمان ملل یونسکو و سازمان صنایع دستی ایران بسنده کرده‌ایم که در هر دو به طور کامل می‌توان به درک حق مطلب این صنعت ارزشمند دست یافت؛ این دو تعریف عبارتند از:

• بر اساس تعریفی که سازمان ملل متحد (یونسکو) برای این صنعت داشته، صنایع دستی به محصولاتی گفته می‌شود که توسط هنرمند صنعتگر به طور کامل با دست و یا با کمک ابزارهای ساده تولید می‌شوند البته تا زمانی که سهم دستان هنرمند از ابزار کمکی کمتر نباشد.
• سازمان صنایع دستی ایران این صنعت را اینگونه تعریف کرده است: صنایع دستی ایران مجموعه‌ی وسیعی از رشته‌ها و صنایع بدیع است که با محوریت هنر و ذوق زیباشناختی و خلاقیت اقوام ایرانی و با هدف کاربری در زندگی مردم، تولید گردیده و از قدمتی به تاریخ ایران برخوردار است.

تاریخچه صنایع دستی ایران

صنایع دستی نه تنها در ایران بلکه در سطح جهان دارای تاریخی چندین هزار ساله است؛ چرا که انسان‌های اولیه برای انتقال پیام‌های خود به یکدیگر شروع به حکاکی‌هایی بر روی سنگ‌ها در دل کوه‌ها می‌نمودند. از همین‌رو می‌توان گفت که از ابتدا تا به اکنون هنرهای سنتی در بین جوامع مختلف جایگاه به خصوصی داشت‌اند. ایران در دوره باستان، صنایع دستی بسیاری داشته و برخی از آثار به جا مانده از آن دوران را می‌توان در موزه‌ها و حفاری‌های باستان شناسی پیدا کرد.

مطابق با آنچه که از بین کتب تاریخی نظیر بیهقی و مسعودی می توان دست یافت، شرایط اجتماعی و سیاسی یکی از مهمترین عوامل موثر در رشد صعودی و یا نزولی صنایع دستی بوده است. به طور مثال اگر پادشاهی در دوره‌ای از تاریخ به طلا و جواهرات علاقه نشان می‌داد، هنرهای مربوط به جواهرات و مرصع شاهد پیشرفت‌های بسزایی در عرصه خود می شدند؛ به طوری که افراد مشغول به آن صنعت، از سبک زندگی بهتر و بالاتری نسبت به باقی افراد جامعه برخوردار بودند.

اگر کمی در متون تاریخی دقیق تر شویم، می‌توان دریافت که با گسترش اسلام در ایران و به وجود آمدن حکم‌های دینی و فقهی مختلف برخی از هنرهای نظیر ساخت ساز و یا صورتگری در ایران به طور چشمگیری کاهش داشته و به ازای آن شغل‌هایی نظیر حلبی سازی و یا عبابافی با رشد فزاینده‌ای روبرو بوده‌اند. برای آشنایی کامل‌تر با این تاریخ غنی، می‌توانید مقاله تاریخچه صنایع دستی ایران را بخوانید.

انواع صنایع دستی در ایران

1. طراحي سنتي و نگارگري
2. سفالگري و سراميک سازي
3. بافته‌هاي داري
4. نساجي سنتي
5. شيشه گري
6. هنرهاي مرتبط با فلز
7. هنرهاي مرتبط با چوب
8. رنگرزي و چاپ سنتي
9. صحافي و جلد سازي سنتي
10. آثار لاکي و روغني
11. رودوزي‌ها و بافتني‌ها
12. سنگ تراشي و حکاکي روي سنگ
13. حصير بافي
14. فرآورده‌هاي پوست و چرم
15. ساير صنايع دستي
16. زیور آلات دست ساز

ویژگی‌های صنایع دستی ایران

همانطور که می‌دانید که هر هنر می‌بایست از یکسری چهارچوب و استاندارهای مشخصی پیروی کند، از همین رو می‌خواهیم فاکتورها و ویژگی‌های یک هنر را در صنایع دستی برشمریم.

• انجام بخش عمده‌ای از مراحل اصلی تولید هنرهای سنتی توسط دست یا ابزارهای دستی
• حضور موثر و خلاقانه انسان در تولید محصولات صنایع دستی، شکل بخشیدن به هنر و همچنین ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح‌های مختلف در مراحل ساخت محصولات متنوع هنری
• ایجاد و یا بهره وری از مواد اولیه بومی برای ساخت صنایع دستی
• نقش پررنگ اصول فرهنگی و ایجاد نگاره‌های فرهنگی بومی و ملی در تهیه صنایع دستی
• دارا بودن قیمت‌های اقتصادی به نسبت ارزش هنری که دارند در مقایسه با محصولات دیگر
• قابلیت ایجاد بسترهای گسترش تولیدی در مناطق مشابه بومی
• امکان انتقال چرخه تولید صنایع دستی یا همان هنرهای سنتی از یک خانواده به شاگرد یا استادی دیگر

معروف‌ترین انواع صنایع دستی ایران

حال که با صنایع دستی آشنا شدید، باید این موضوع را دریابیم که در میان موج عظیمی ‌از هنرهای صنایع دستی ایران، بعضی از این صنایع بیش از بقیه مورد توجه مخاطبان و علاقمندان ایرانی و بین المللی قرار گرفته است. ما در ادامه مطلب به معرفی پرطرفدارترین صنایع دستی ایران خواهیم پرداخت. البته هر کدام از شهرهای ایران، سوغاتی‌های مربوط به خود را دارند؛

فرش‌‌های دستباف

یکی از نمادین‌ترین صنایع دستی ایران، فرشهای دستبافی است که با طراحی‌های منحصر بفرد و با تکیه بر سنت طرح‌های جلوه نگار و گاها قومی ‌و ملی در سده 17 به اوج شکوفایی خود می‌تازند. محبوبیت فرش‌های دستبافت ایرانی نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین الملل هم این هنر زبان زد است و از گذشته تا به اکنون فرش‌های دستباف ایرانی همچون گلیم، زیلو، قالی و قالیچه‌ها را در زمره یکی از محبوب‌ترین آثار صنایع دستی جهان قرار دارد.

سرامیک و سفال

صنعت سفال و سرامیک در ایران با قدمتی 8000 ساله جز کهن‌ترین هنرهای سنتی به شمار می‌رود؛ قدیمی‌ترین کارگاه سفالگری در جهان در شهر شوش واقع هست و این صنعت در حال حاضر یکی از نمادهای تاریخی کشور ما به شمار می‌رود. شاید برایتان جالب باشد بدانید که قدیمی ترین ظرف سفالینی که در کاوش‌های انجام شده در کاشان، ری و ترکستان صورت گرفته نقوشی شبیه به ظرف‌های ساخته شده از سبد بوده است. به همین دلیل شاید بتوان گفت که اولین ظرف‌هایی که انسان‌های اولیه برای مصرف روزانه خودشان استفاده می‌کردند سبد بوده و بعدها به مرور ظروف مورد استفاده پیشرفت‌هایی داشته است.

با این حساب می‌توان اولین صنایع دستی ایران یا به عبارتی قدیمی‌ترین صنایع دستی ایران را بنابر آثار بدست از دوره نوسنگی در 8000 سال پیش را ظروف سفالی دانست.

هنری‌های معرق و مینا کاری

صنعت میناکاری در ایران به ‌اندازه‌ای مهم است که در سطح بین الملل به عنوان اصلی‌ترین صادرکننده این هنر دست ارزشمند شناخته می‌شویم. این شیوه از صنایع دستی به دلیل هنر ظریفی که دارد چشم هر بیننده‌ای را به سمت خود سوق دهد و به دلیل شباهت عملکردی با صنایع دستی دیگری همچون کاشی کاری معرق بازتاب‌های متنوعی را در طول زمان در کاربرد و نوع طراحی در یکدیگر ایجاد کرده‌اند.

قلم زنی

یکی از مشهورترین صنایع دستی در ایران قلم زنی است که به سبک شیراز، اصفهان و تبریز انجام می‌شود. مطابق با نظر برخی از اساتید قلم زنی قدیمی‌ترین سبک این هنر متعلق به شیراز است. در این سبک بیشتر از نقش‌های مربوط به تخت جمشید و گل و مرغی استفاده می‌شود. یکی از عمده دلایلی که هنر قلمزنی در بین جوامع مختلف رواج پیدا کرده ماندگاری و دوام بالای آن بوده است. نقش مایه‌ها و نمادهای نقوش در ادوار تاریخی و فرهنگی گوناگون بر اساس دگرگونی‌های عقیدتی و فرهنگی متفاوت‌اند و تحت تاثیر شرایط اجتماعی تغییر می‌کند و سیر تحول را به دنبال خود دارند. جالب است بدانید که هنر قلم زنی از زمان سکاها یا سیت‌ها که از نژاد آریایی‌ها به شمار می‌رفتند به یادگار مانده است.

حصیربافی

یکی دیگر از صنایع دستی ایران که در حال حاضر طرفداران زیادی دارد، هنر حصیربافی است. این هنر از زمان‌های دور تا به امروز در کشورهای مختلفی به جز ایران نظیر آفریقا، اندونزی و تایلند هم نیز رایج بوده است. جالب است بدانید که در بسیاری از مناطق جنوبی و شمالی ایران این هنر به عنوان یک فعالیت خانگی توسط مردان و زنان برای پر کردن اوقات فراغت و تامین مخارج زندگی انجام می‌گردد. با زیر و رو کردن، بافتن و پیچاندن مجموعه رشته‌های گیاهی در شکل‌های مختلف می‌توان کلاه، فرش، پرده و یا هر شی دیگری را تهیه کرد.

امروز بخشی از این محصولات به عنوان اشیای کاربردی و تزئینی در زندگی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد. لازم به ذکر است که با توجه به نوع ماده‌ی اولیه‌ی مصرفی و روش بافت یا تولید، برخی از این آثار نام‌های خاصی دارند که عبارتند از: حصیربافی، بامبو بافی، مرواربافی و کپوبافی

زیورآلات باستانی

از دیرباز تاکنون، آلیاژهای گران قیمت با طراحی‌های شکیل و زیبا یکی از صنایع مورد علاقه ایرانی‌ها و البته دیگر کشورهای جهان به شمار می‌رود. در شهرهای غربی و جنوبی ایران با استفاده از آلیاژهای مختلف از جنس‌هایی مانند طلا، نقره، فیروزه و… شروع به تولید و ایجاد انواع زیورآلات با طرح‌های متنوع و سبک و سیاق فرهنگ و هنر بومی‌ خود کردند.

ظروف مسی و شیشه ای

از دیگر هنرهای دستی معروف ایران می‌توان به فناوری تولید ظروف مسی و شیشه‌ای و شکل دهی آنها در سده‌های گذشته با طراحی خاص اشاره کرد. صنعت شیشه گری از ابتدایی‌ترین تکنولوژی‌های پیشرفته ی ساخت دست بشر بوده و ایرانی‌ها از پیشروان این صنعت در مقیاس جهان بوده‌اند.

علاوه بر صنعت شیشه، ایرانی‌ها جز اولین فلزکاران و بالاخص مسگران جهان هم به شمار می‌آیند. لازم به ذکر است که بدانید استفاده از ظروف مسی با توجه به ویژگی‌هایی نظیر میکروب زدایی در غذا، قدرت تحمل حرارت بالا و همچنین داشتن اشکال زیبا در بین کشورهای خارجی گسترش یافت.

صنایع دستی مسی ایرانی

قلاب دوزی

هنر قلاب دوزی یکی از مشهورترین آثار رودوزی ایرانی‌ها است و قدمت آن به 550 سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. این هنر با ابزارهای ساده انجام می‌گیرد و با استفاده از نخ‌های ابریشمی‌و رنگ‌های متنوع آثار هنری ارزشمندی را خلق می‌کند. این نوع هنر در انواع مختلف تزئینی مانند: لباس، دامن، پرده و… کاربرد داشته است.

سرمه دوزی

سرمه دوزی هم یکی دیگر از معروف‌ترین صنایع دستی ایران به شمار می‌رود، قدمت این صنعت به دوره اشکانیان باز می‌گردد و از قدیمی‌ترین انواع هنرهای تزیینی پارچه در ایران محسوب می‌شود. محبوبیت این هنر تا آنجا پیشرفت که در دوره تیموریان پرده‌های تزئینی خانه کعبه را با استفاده از سرمه دوزی انجام داده‌اند، که باعث ایجاد نقش و نگار‌های بسیار زیبا و جلوه‌ای منحصر بفرد در کعبه گشته بود.

ایران با دارا بودن پتانسیلی قوی از قرون گذشته تا به امروز یکی از بزرگترین و مشهورترین صادرکننده صنعت‌های مزین شده به این هنر دستی یعنی هنر سرمه دوزی است.

آشنایی با معروف‌ترین صنایع دستی شهرهای ایران

صنایع دستی برای هر کشوری نماینده ای تام‌الاختیار برای نشان دادن تاریخ و فرهنگ مردمان آن مرز و بوم به شمار می‌آیند. وسعت و گستردگی هنرهای سنتی ایران، قابل تقسیم به زیر شاخه‌های متعددی است که این نشان از گوناگونی و بالندگی سطح هنرهای سنتی و ریشه داشتن آن در تاریخ و فرهنگ غنی ایران دارد. از همین رو شاید برایتان جالب باشد بدانید که معروف ترین صنایع دستی هر شهر ایران چه چیزی است، در ادامه این مطلب ما به برخی از مهمترین و معروف ترین آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

• اصفهان، شهری که به «شهر جهانی صنایع دستی» معروف است. این شهر جایگاه نخست در زمینه صنایع دستی در ایران و جایگاه سوم در جهان را از آن خود کرده و از جمله مهمترین صنایع دستی آن می‌توان به میناکاری، خاتم کاری، قلمزنی، فیروزه کوبی، قلمکار، کاشی کاری اشاره کرد.
• یزد، شهری که به صنعت نساجی و کاشی کاری اش معروف است و از مهمترین صنایع دستی آن می‌توان به ترمه‌دوزی، زیلوبافی، کاشی‌کاری، دارایی‌بافی و شعربافی اشاره کرد.
• کردستان، شهری با عظمت که با توجه به جاذبه‌های توریستی و صنایع دستی که دارد خود یکی از قطب‌های مهم در صنعت گردشگری به شمار می‌رود از جمله مهمترین صنایع دستی آن می‌توان به سفالگری و سرامیک سازی، کاشی کاری، قالیبافی، ریزه ماهی، نقش بته ای، جقه خرقه ای، جقه، جقه زمردی، جقه، جقه ریز، جقه توپی، گل وکیلی، گل میرزاعلی، شاخ گوزنی، گلیم، گلیم‌های بیجار، گلیم شاهسون بیجار، منبت کاری، نازک کاری چوب، دستبافی، شالیبافی اشاره کرد.
• بوشهر، اگر به دنبال بهترین گلیم‌ها و گبه‌ها هستید قطعا باید به سمت بوشهر بروید. گوربافی، حصیربافی، سفال و سرامیک از دیگر صنایع دستی استان هرمزگان هستند.
• تبریز، یا بهتر است بگوییم مهد قالی بافی در جهان. شهر تبریز از سوی شورای جهانی صنایع دستی به عنوان شهر جهانی بافت فرش انتخاب شده و از دیگر صنایع دستی آن چرم‌ دوزی، قلم زنی، گلیم و ورنی بافی را می‌توان نام برد.
• شیراز، یکی از شهرهای بزرگ و قدیمی ایران که با جاذبه‌های تاریخی ارزشمند خود جایگاه به خصوصی در بین تمامی تاریخ دوستان جهان دارا است؛ از جمله معروف ترین صنایع دستی که در این استان وجود دارد می‌توان به خاتم کاری، خراطی، ریسندگی، فلزکاری، قالی‌بافی، حصیربافی، منبت‌کاری، کنده کاری ظروف سفالی گیوه‌دوزی، نمد مالی، چرم سازی، سنگ تراشی و شیشه‌گری اشاره نمود.
• سمنان، از صنایع دستی رایج در استان سمنان می‌توان به انواع جاجیم، قالی، گلیم، قالیچه، سفره‌های قلمکار، سفال سرامیک و نمد اشاره کرد.
• همدان، شهری بسیار قدیمی با پیشینه‌ای چندین هزار ساله بدیهیست که صنایع دستی متنوعی هم داشته باشد. از جمله مهمترین صنایع دستی این شهر سفال‌گری و حجاری و چرم سازی را می توان نام برد.

صنایع دستی؛ بهترین پیشنهاد برای خرید سوغاتی

یکی از بهترین سوغاتی‌هایی که می‌توانید در سفرهایتان به هر نقطه از ایران برای دوستان و یا به یادگار برای خودتان تهیه کنید، صنایع دستی است. خرید صنایع دستی علاوه بر اینکه نماینده‌ای از فرهنگ هر شهری به شمار می‌آید راهی مطمئن برای زنده نگه داشتن هنرهای سنتی این مرز و بوم هم به شمار می‌رود. برای خرید صنایع دستی و خرید سفره قلمکار با کیفیت، به فروشگاه اینترنتی وچری سر بزنید.