اگر وارد بازار اصفهان و تبریز شوید، صدای موسیقی گونه کوبیدن چکش بر روی قلم را توسط استادکاران خواهید شنید. صدایی با ریتمی یکنواخت، گاهی تند و گاهی آهسته که نشان از نقش بستن طرح‌های مختلف و جان دادن به ظروف فلزی را دارد. هنر قلم زنی تاریخچه‌ای طولانی و پُر از فراز و نشیب در ایران داشته است. این هنر مسیری طولانی را طی کرده تا به اینجا رسیده و اکنون به نشانه‌ای از تجلی هنر هنرمندان اصفهانی و تبریزی تبدیل و در تمام دنیا نیز شناخته شده است. در این مقاله به مراحل و نحوه اجرای نقوش بر روی ظروف فلزی مختلف می‌پردازیم شاید که به این هنر دیرینه علاقمند شدید.
تاریخچه هنر قلم زنی
اولین ظرفی که با هنر قلم زنی تهیه شده، جام طلای حسنلو است که در سال 1336 کشف شد. بر روی این جام تصاویر برجسته خدایان سوار بر ارابه نقش بسته و باستان‌شناسان قدمت آن را به هزاره اول نسبت داده‌اند. از دوره مادها نیز چند ظرف قلمزنی شده به جای مانده که مربوط به سده هفتم پیش از میلاد مسیح است. هنر فلزکاری و قلم زنی در دوره حکومت هخامنشیان به اوج شکوفایی و رونق خود رسید اما با حمله اسکندر، بسیاری از این آثار نابود شده یا برای ضرب سکه، گداخته شدند.
در زمان حکومت سلجوقیان، هنر قلم زنی وارد دوره جدیدی شد و اجرای نقوش گیس بافت و مشبک‌کاری روی ظروف فلزی رونق پیدا کرد. ظروف این دوره دارای 2 خصوصیت مشترک، یعنی استفاده از خطوط کوفی و خوشنویسی خطوط هستند. در دوره صفوی نقره کوبی روی فلزات به اوج شکوفایی رسید و استفاده از طرح‌های اسلیمی، خط نستعلیق و ثلث رواج پیدا کرد.
هنر قلم زنی مربوط به کدام شهر است؟
اکثر ما تصور می‌کنیم که قلم زنی تنها جزو صنایع دستی اصفهان است اما، این هنر به غیر از اصفهان در شهرهای شیراز و تبریز و گاهی یزد نیز انجام شده و هر شهر سبک خاص خود را دارد. به عنوان مثال صنایع دستی قلم زنی در اصفهان دارای بافتی عمیق‌تر بوده در حالی‌که در ظروف آماده شده توسط هنرمندان تبریزی، نقوش عمق کمتری دارند.
درباره هنر قلم زنی
هنر قلم زنی به ایجاد نقوش برجسته روی ظروف فلزی از جنس طلا، نقره، مس و برنج با ضربات ریز و حساب‌شده قلم و چکش گفته می‌شود. قلم زنی از جمله رشته‌های هنری است که در گروه فلزکاری دسته‌بندی می‌شود. قلم‌هایی که در این رشته برای ایجاد نقوش استفاده می‌شوند، متفاوت بوده و هر کدام نام خاصی دارند که از آن جمله می‌توان به قلم نیم پُر و قلم سایه اشاره کرد. از جمله سایر ابزار قلم زنی روی فلز عبارتند از:
- بیش از 140 قلم مختلف
- پرگار در اندازه‌‍‌‌های مختلف
- چکش
- متر
- قیچی
- دستگاه ذوب قیر
انواع سبک‌ها در هنر قلم زنی
در هنر قلم زنی سبک‌های مختلفی وجود دارد و برخی از آن‌ها مختص یک دوره یا یک شهر خاص هستند. در ادامه به معرفی انواع سبک‌های قلمزنی می‌پردازیم:
- نیم برجسته کاری
- برجسته کاری
- مشبک کاری
- حکاکی
- ریزه قلم زنی
مراحل کار قلم زنی
هنر قلمزنی نیز مانند دیگر صنایع دستی اصفهان و تبریز توسط استادکاران ماهر و طبق اصول و مراحل خاصی انجام می‌شود. آنچه که ما از هنر قلم زنی در برنامه‌های تلویزیونی دیده‌ایم تنها بخشی از پروسه طولانی این هنر است. اگر علاقمند به این رشته هنری هستید می‌توانید مراحل کار قلم زنی را در ادامه بخوانید.
1- قیراَندود کردن پشت یا داخل کار
اولین مرحله برای قلم زنی روی فلز، قیراندود کردن پشت یا داخل کار است. برای تهیه قیر در این هنر به روش زیر عمل می‌شود:
- قیر را در ظرفی ریخته و اجازه می‌دهند تا کاملاً نرم شود، سپس گچ الک شده را به آن اضافه می‌کنند (نسبت قیر به گچ باید 1 به 3 باشد).
- مخلوط را مرتب به‌هم می‌زنند تا قوام پیدا کند.
- افزودن گچ به قیر تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که قیر پس از آن به آسانی سرد و ترد شود تا به راحتی از ظرف قلم زنی شده جدا شود.
- برای تست کیفیت قیر، معمولاً مقداری از آن را داخل آب سرد می‌ریزند. اگر ترد و شکننده باشد و با ضربه چکش خُرد شود، برای مصرف آماده است.
دلایل استفاده از قیر بر پشت کار یا داخل ظروف خام قلم زنی به شرح زیر است:
- سهولت در اجرای کار و چکش‌خواری راحتتر
- کاهش میزان سر و صدای کوبش قلم روی سطح فلز
- استحکام بیشتر ظرف حین قلم زنی
- جلوگیری از شکستن ظرف بر اثر تکرار و شدت ضربات قلم و چکش
2- تقسیم‌بندی سطح کار
به منظور انتقال طرح روی سطح و سپس اجرای آن، ابتدا سطح کار را با استفاده از پرگار، اندازه‌گیری کرده و تقسیم‌بندی می‌کنند.
3- انتقال طرح روی سطح کار
به منظور اجرای دقیق طرح مورد نظر، ابتدا آن را روی کاغذ مخصوصی طراحی کرده و سپس به روش‌های مختلف به سطح کار منتقل می‌کنند. انتقال طرح روی سطح کار قلم زنی به روش‌های زیر انجام می‌شود:
- کپی کردن طرح روی سطح کار: ابتدا یک ورق کاربن را روی سطح کار قرار داده و پس از آن نیز کاغذ طرح را روی کاربن می‌گذارند. در این مرحله باید با یک مداد روی طرح‌ها بکشید تا بر سطح فلز کپی شوند. در انتها نیز با قلم نیم‌بُر، طرح را تثبیت می‌کنند.
- چرمه کردن، گرده کردن طرح یا سوزنی کردن طرح روی سطح کار: برای انتقال طرح روی سطح کار از گرده پودر رنگ استفاده می‌شود. برای گرده بیشتر از پودر زغال استفاده می‌شود و جهت تسهیل گرده‌زنی نیز پودر زغال را داخل پارچه می‌ریزند. مراحل سوزن زنی طرح روی سطح کار به شرح زیر است:
o کاغذ طرح را بر روی یک ورق فولادی قرار داده و سپس با قلم سمبه به صورت پیوسته و با فاصله کم روی خطوط، سوراخ‌های ریز ایجاد می‌کنند.
o پس از اجرای کامل طرح روی ورق فولادی، آن را از پشت سنباده می‌زنند تا از باز بودن تمامی سوراخ‌ها اطمینان حاصل کنند.
o سطح کار اصلی را روغن می‌زنند تا چرب شود.
o ورق فولادی سوزنی شده را روی سطح کار قرار داده و گرده را به صورت ضربه‌ای به کار می‌زنند تا طرح به ظرف فلزی منتقل شود.
- چسباندن طرح روی سطح کار: برای انتقال طرح در این روش، از چسب ماتیکی یا چسب Print استفاده می‌شود. کاغذ طرح را بر روی سطح کار چسبانده و سپس با قلم نیم‌بُر روی خطوط حرکت می‌کنند تا طرح بر روی سطح ظروف قلم زنی نقش ببندد.
4- قلم زنی
برای قلم زنی روی مس و دیگر فلزات باید به ترتیب مراحل زیر عمل کنید:
- طرح منتقل شده به سطح کار را نیم‌بُر کنید.
- بعد از اتمام نیم‌بُر کردن طرح، دور تا دور طرح را نیز نیم‌بُر کنید.
- زمینه اصلی را با کمک گُرسواد بافت بزنید.
5- جدا کردن قیر از کار و تمیز کردن آن
پس از اتمام هنر قلم زنی، باید قیر را از ظرف فلزی جدا کنید. هنرمندان قلم زنی اصفهان برای جداسازی قیر به 2 روش زیر عمل می‌کنند:
- کار را در محیطی خنک قرار می‌دهند تا قیر سفت شود، سپس با ضربات چکش آن را خرد و از سطح فلز جدا می‌کنند.
- روی سطح قلم زنی شده را حرارت می‌دهند تا قیر ذوب و از پشت کار پاک شود. توجه داشته باشید که حرارت‌دهی باید یکنواخت انجام شده و به عبارتی شعله روی سطح بچرخد یا چهش باشد.
نکته: جدا کردن قیر از هر ظرف حدود 30 دقیقه زمان می‌برد و در نتیجه باید صبور باشید.
6- سیاه کاری سطح کار
برای سیاه‌کاری سطح کار، از دوده که در واقع کربن حاصل از سوختن گازوئیل و بنزین است و مقداری روغن جلا استفاده می‌شود. مراحل کار هم به این صورت است که ابتدا سطح هنر قلم زنی را با روغن جلا چرب کرده و سپس روی آن دوده می‌ریزند. در انتها نیز با یک دستمال، دوده را در سرتاسر کار پخش می‌کنند تا تمامی قسمت‌های فرورفته حالت بافت‌دار سیاه رنگی به خود بگیرد.
7- پرداخت سطح کار
پرداخت کردن هنر قلم زنی اصفهان و تبریز باعث جلای بیشتر و درخشش کار خواهد شد. پرداخت ظروف قلم زنی شده به 3 روش زیر اجرا می‌شود:
- پرداخت با دستگاه: در این روش پرداخت به کمک دستگاه و با استفاده از نمد یا چرم انجام خواهد شد.
- پرداخت دستی: در پرداخت دستی مقداری ذغال را با کمک پولیش صنعتی روی سطح کار می‌کشند تا پرداخت شود.
- پرداخت با اسید و خاک اره: کار را در مخلوطی با نسبت 2 به یک از آب و اسید گذاشته و با برس پلاستیکی شستشو می‌دهند تا سطح کار صیقلی شود. در انتها نیز با خاک اره ظرف قلم زنی شده را خشک و پرداخت می‌کنند.
چرا قلمزنی روی مس اصفهان طرفداران بیشتری دارد؟
قلمزنی روی مس اصفهان یکی از هنرهایی است که از دوران باستان مورد توجه بوده است و محصولات حاصل از آن به کشور‌های دیگر نیز صادر می‌شود. فلز مس به دلیل ماندگاری بالا، قیمت مناسب و شکل‌پذیری زیاد نسبت به سایر فلزات، محبوبیت بیشتری در قلم زنی دارد و طرح‌های زیبایی مثل طرح گل و مرغ به زیبایی روی آن پیاده می‌شود.
معمولا کسانی که در این صنعت فعال هستند، برای پیاده‌سازی طرح‌های خود روی ظروف، از طرح خام برای قلم زنی روی مس استفاده می‌کنند. استفاده از طرح خام اینگونه است که ابتدا این طرح‌ها روی ظروف پیاده می‌شوند، بعد از آن توسط اساتید و متخصصان از جهات مختلف بررسی می‌شوند و در صورت تایید و نهایی شدن، بقیه کارها انجام می‌شود تا محصولات زیبای قلمزنی که از پرطرفدارترین صنایع دستی ایران هستند به دست مشتری برسند.
همه ما تقریباً با هنر قلمزنی اصفهان و تبریز آشنا هستیم و می‌دانیم چه کار سخت و زمان‌بری است. سخت از آن جهت که باید قدرت دست خود و شدت ضربات را کنترل کرده و بتوانید صدای برخورد مداوم چکش بر قلم را به گوش جان بسپارید. این هنر معمولاً سینه به سینه گشته و از پدر به فرزند به ارث می‌رسد بنابراین بعید نیست که هنگامی که برای خرید صنایع دستی اصفهان به بازارهای قدیمی اصفهان می‌روید، پیرمردانی را ببینید که در کنار جوانان مشغول به کار هستند، چرا که پسر نیز شیفته ضرب دست پدر شده و برای زنده نگاه داشتن هنر او تلاش می‌کند. از صنایع دستی ایران، شما به غیر از هنر قلم زنی به چه رشته دیگری علاقمند هستید؟
بدون دیدگاه، دیدگاه خود را در زیر اضافه کنید!