بته جقه چیست؟ هرآنچه باید درباره این نقش زیبای ایرانی در هنر بدانید!

دنیای هنر و صنایع دستی ایرانی بزرگ‌تر از حد تصور است. هنر ایرانی سرشار از نمادهای غنی و کهنی است که سال‌ها پیش توسط اجداد ما خلق شده‌اند و پس از گذر قرن‌ها نه تنها هنوز به اشکال و شیوه‌های مختلف در انواع هنرهای بی‌نظیر ایرانی دیده می‌شود، بلکه الهام‌بخش هنرمندان دیگر از اقصی نقاط جهان نیز بوده و هست.

یکی از مشهورترین نمادهای هنر ایران، طرح بته جقه است. طرح کلی بته جقه شکلی شبیه به یک قطره است که انتهای بالایی آن حالتی منحنی به خود می‌گیرد و در واقع تصویری از یک بوته گیاه به نمایش می‌گذارد. هنری که پس از حکومت مغول در ناحیه ایران و هند شکوفا شد، در قرن 18 و 19 میلادی به غرب راه یافت. رواج استفاده از شال‌های کشمیر در غرب، طرح بته جقه را به شهرت رساند و این نگاره‌ی ایرانی پس از آن در طراحی‌های محلی غربی نیز تکرار شد.

این طرح زیبای بادام‌ مانند که ریشه در فرهنگ ایران دارد، بیش از هر چیز به عنوان طرحی برای پارچه شناخته شده است و نام انگلیسی آن Paisley است که از شهری به همین نام در اسکاتلند گرفته شده که مرکز طراحی و تولید پارچه‌هایی با طرح بته جقه بوده است. در نیمه دوم دهه 1960 لباس‌های با طرح‌ بته جقه در اروپا و آمریکا میان مردان بسیار محبوب بودند. هنوز هم در بریتانیا و دیگر کشورهای انگلیسی زبان طرح بته جقه برای کراوات، جلیقه‌های مردانه و شال بسیار محبوب است.

برای شناخت آنچه پشت این طرح زیبا قرار دارد، بهتر است ابتدا با تاریخچه و پیدایش آن آشنا شویم. اگر به هنر ایرانی علاقه دارید حتما در ادامه این مقاله با ما همراه باشید.

قصه‌های کهن؛ تاریخچه‌ بته جقه

بسیاری از طراحان و محققان هنرهای باستانی و آیینی معتقدند طرح بته جقه از ترکیب تصویری از غنچه گل و درخت سرو ایجاد شده و نمادی از زندگی جاودان در آیین زرتشتی است. خمیده بودن سر این سرو نیز حکایت از ایستادگی همراه با فروتنی دارد. نقش و نگارهایی که با الهام از گل‌ها کشیده می‌شدند از زمان خاندان ساسانی و بعد از آن در سلسله صفوی خلق شدند و اصلی‌ترین طرح‌های منسوجات ایران در دوره قاجار و پهلوی را تشکیل دادند. در این دوره‌ها از طرح بته جقه برای تزئین نشان‌ها و جواهر سلطنتی، تاج‌ها و لباس‌های درباری و همچنین منسوجات مورد استفاده عموم مردم استفاده می‌شد.

نخستین مردمان نسل آریایی، در جنوب آسیا و محلی به نام فلات ایران در کنار یکدیگر شکوفا شدند و در نهایت به شباهت‌های زبانی، فرهنگی و حتی مذهبی زیادی با یکدیگر رسیدند. آیین مردم ایران باستان، آیین زرتشت بود. برخی کارشناسان معتقدند که آیین زرتشت یکی از اولین تأثیرات تاریخی در طراحی بته حقه با شکلی از درخت سرو، به عنوان یک نماد مذهبی باستانی زرتشتی بوده است. اما اولین طرح‌های مشهود و واضح از آنچه بته جقه می‌نامیم را می‌توان در طرح‌های دوره ساسانیان دید.

بته جقه نماد چیست؟

طرح بته جقه را به اشکال بسیاری تشبیه می‌کنند؛ اشکالی مانند بادام، درخت سرو، آتش و… و درباره این که این طرح ماندگار نمادی از کدام صفات است سخنان زیادی وجود دارد. عده زیادی نقش بته جقه را نشانی از سرو ایرانی می‌دانند، نمادی که در آیین زرتشتی اهمیت فراوانی داشته است. آنان سروی را می‌بینند که نشانی از آزادگی ایرانیان است و از سر فروتنی سر خم کرده است.

دیدگاه‌های دیگری آن را نشان ایستادگی ایران و ایرانیان در برابر تندبادهای حوادث می‌دانند و خمیدگی سر این سرو را ناشی از آسیبی که در این تندبادها دیده است می‌دانند. عده‌ای نیز معتقدند طرح بته جقه بازمانده‌ای از سروی است که در دوران مزدکیان نماد آزادگی ایرانیان بوده و پس از شکست مزدک چنان شرمگین شده که سر خود را به زیر انداخته است.

بته جغه از نظر دهخدا، زینتی مجلل است که از پر پرندگان ساخته شده و آن را بر بالای کلاه پادشاهان ایران نصب می‌کردند.

انواع بته جقه

الگوی طرح بته جقه برای نقاشی روی پارچه و همین‌طور در قالی‌بافی، پارچه ترمه و رودوزی مورد استفاده قرار می‌گیرد. هر کدام از نقش‌های بته جقه نام خاصی داشته و در نتیجه برای نقاشی بته جقه نیازمند یادگیری نام این طرح‌ها هستید. از جمله مشهورترین انواع بته جقه می‌توان به بته جقه‌ای، بته خرقه‌ای، بته کاجی، بته بادامی، بته میری، بته شاخ گوزنی، بته افشار، بته جقه قهر و آشتی، طرح‌های خام طاووس برای نقاشی و بته هشت‌پر اشاره کرد.

همان‌طور مطالعه کردید، تنوع طرح‌های بته‌ جقه‌ای بسیار زیاد است اما بسیاری از ما آن‌ها را تنها محدود به بته جقه کاجی می‌دانیم که در پارچه‌های ترمه بسیار متداول است. شاید علت این امر ابتدایی بودن طرح بته کاج و آسانی تصور خطوط بته در این نوع طرح باشد. اما به‌طورکلی استفاده از انواع بته جقه رنگی برای تهیه پارچه‌های الوان و اشرافی از گذشته مرسوم بوده و اکنون نیز در طرح‌های سنتی مشهود است.

پارچه‌های ترمه به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین و ارزشمند‌ترین پارچه‌ها و صنایع دستی ایران در بسیاری از استان‌های کشور بافته می‌شوند، اما مهد پارچه ترمه در ایران، شهر یزد است. البته این صنایع دستی در استان‌های دیگری چون اصفهان نیز تهیه می‌شود، اما خاص‌ترین طرح‌های بته را می‌توانید در بازار سنتی یزد بیابید.

این بار که به اصفهان سفر کردید و قصد خرید صنایع دستی اصفهان از بازار این شهر را داشتید، فراموش نکنید که ریشه ترمه در یزد بوده و نقش‌ونگارهای دلفریب این هنر در رگ و پِی یزد ریشه دوانده است. لازم به ذکر است که ترمه اصل بسیار گرانبهاست چرا که در بافت آن از ابریشم استفاده می‌شود و بافت‌ها بسیار ظریف هستند.

کاربردهای بته جقه در هنر ایران و جهان

به جرات می‌توان گفت در هر فضایی که هنر و طراحی در آن دخیل باشند، می‌توان از طرح بته جقه بهره برد. استفاده از این نقش زیبا و ماندگار در هنرهای سنتی ایرانی هرگز متوقف نشد و اکنون حتی در هنر مدرن نیز به کار می‌رود.

در هنر و صنایع دستی ایران، بزرگترین جلوه‌گاه‌ها برای طرح بته جقه فرش‌ و پارچه بوده است. البته که نباید شال‌های کشمیر زیبای دست‌باف عشایر را فراموش کرد. ورود این شال‌ها به فضای اروپایی قرن 19 بود که باعث شد این طرح به جهانیان معرفی شود.

گذشت زمان کوچک‌ترین اثری در کاربرد طرح بته جقه در آثار هنری سنتی ایرانی نگذاشته است. هنوز پارچه‌های ترمه با طرح اصلی بته جقه طراحی و بافته می‌شوند و بسیار گران‌بها و ارزشمند نیز هستند. حضور همیشگی بته جقه در فرش‌ها، پارچه‌های قلم‌زنی و آثار پته‌دوزی نیز صحت این واقعیت را تایید می‌کنند.

اما منسوجات تنها مجال حضور بته جقه در هنر نیستند. این طرح به وفور در نگارگری یا مینیاتور ایرانی به چشم می‌خورد و به خلق تصاویری روح‌نواز بر صفحه نقاشی کمک فراوانی کرده است.

گرچه شهرت بته جقه در پارچه‌هایی است که این طرح را دارند، اما این نماد کهن در هنرهای دیگری مانند خاتم‌کاری و پیکرتراشی نیز به چشم می‌خورد.

در کشورهای غربی و اروپایی، بته جقه جای خود را به عنوان طرحی محبوب برای پارچه پیدا کرد و هنوز هم حتی در لباس‌های مدرن در قالب‌های مختلفی به چشم می‌خورد. خلاف انتظار ما ایرانیان، استقبال غربی‌ها از این طرح در لباس‌های مردانه بسیار قابل توجه بود.

بته جقه، نمادی از اصالت یک فرهنگ

مطمئنا همه ما پیش از این نام بته جقه را شنیده بودیم و طرح آن را دیده بودیم؛ اما برای ما که از ریشه همین فرهنگ جان گرفته‌ایم، داشتن اطلاعات بیشتر درباره این طرح و قدمت و فلسفه آن راهی است تا با داشتن درکی عمیق‌تر، این بار بیشتر از قبل از تماشای آن لذت ببریم.